Tevhid ilkesinin sembolü olarak Mekke döneminin ilk yıllarında inen bu sûrede Mekkeli müşriklerin şahsında bütün putperestlere ilân edilmek üzere iman ile şirkin ayrı şeyler olduğu, bu iki inanç sistemi arasında bir benzerlik bulunmadığı, dolayısıyla ikisinin birlikte bulunmasının, iki inanç arasında bir uzlaşmaya gidilmesinin mümkün olmadığı kesin olarak ifade edilmiştir.

Bazı müfessirlere göre 2-3. âyetlerde, gelecekte Hz. Peygamber’in müşriklerin taptığına tapmayacağı, onların da Hz. Peygamber’in taptığına tapmayacakları ifade edilmiş; 4-5. âyetlerde ise halihazırda da onların tutumlarının farklı olmadığı bildirilmiştir. Ancak Şevkânî bu yorumu reddetmekte, 4-5. âyetlerin 2-3. âyetlerdeki gerçeği pekiştirdiğini söylemekte; bu tekrarlara dil kurallarından ve Arap şiirinden örnekler getirmekte, Hz. Peygamber’in hadislerinde de benzer tekrarların bulunduğunu ifade etmektedir (bk. V, 599-600). Bizim tercihimiz de bu yöndedir. Zira 2-3. âyetlerde Hz. Peygamber’in şahsında müminlerin sadece bir Allah’a kulluk etmeleri emredilmiş, Allah’a ortak koşanlarla gerek inanç gerekse ibadet bakımından hiçbir şekilde benzerliklerinin bulunmadığı vurgulanmıştır. 4-5. âyetlerde ise Hz. Peygamber’i kendi dinlerine döndürmek isteyen putperestlerin ümidini kırmak maksadıyla söz tekrar edilmiştir. “Sizin dininiz size, benim dinim banadır” şeklinde tercüme ettiğimiz 6. âyet, daha geniş kapsamlı ve daha vurgulu bir şekilde önceki âyetleri tekit eder ve bu iki din arasında uzlaşmanın olamayacağını gösterir. Zira bu iki dini uzlaştırmak, hak ile bâtılı uzlaştırmak anlamına gelir.

Son âyetten din, vicdan ve ibadet özgürlüğünün esas olduğu, kimse­nin herhangi bir dine girmeye zorlanamayacağı anlamının da çıkarı­labileceğini düşünen bir kısım müfessirler bu âyetin müşriklere karşı savaşılmasını emreden âyetle (bk. Tevbe 9/36) neshedildiğini yani hükmünün kaldırıldığını ileri sürmüşlerdir. Ancak bizim de katıldığımız görüşe göre âyetin hükmü kaldırılmamıştır; çünkü burada bir emir veya yasak değil, bir vâkıanın tesbiti ve ifade edilmesi (haber) söz konusudur; haber ise Allah’tan olduğu için gerçektir, hükmü değişmez (bk. Şevkânî, V, 600).

وَلَٓا اَنَا۬ عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْۙ

Ayet, atıf harfi وَ ‘la nidanın cevabına matuftur. İsim cümlesidir. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

Munfasıl zamir  اَنَا۬  mübteda olarak mahallen merfûdur.  عَابِدٌ  haber olup lafzen merfûdur.

مَا  müşterek ism-i mevsûl amili ism-i fail  عَابِدٌ ‘nin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  عَبَدْتُمْ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

عَبَدْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْۙ  fail olarak mahallen merfûdur. 

İsm-i failin fiil gibi amel şartları şunlardır: 

1. Harfi tarifli (ال) olmalıdır.  2. Haber olmalıdır.  3. Sıfat olmalıdır.  4. Hal olmalıdır. 

5. Kendisinden önce nefy (olumsuzluk) edatı bulunmalıdır.  6. Kendisinden önce istifham (soru) edatı bulunmalıdır. Şartlardan birinin bulunması amel etmesi için yeterlidir. Bu amel şartlarından birini taşıyan ism-i fail kendisinden sonra fail ve mef’ûl alabilir. Bu fail veya mef’ûl bazen ism-i failin muzâfun ileyhi konumunda da gelebilir. İsmi fail tercüme edilirken umumiyetle muzari manası verir. Nadiren mazi manası da olabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

عَابِدٌ  kelimesi, sülâsi mücerredi  عبد  olan fiilin ism-i failidir.

وَلَٓا اَنَا۬ عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْۙ

Ayet, atıf harfi  وَ  ile nidanın cevabı olan  لَٓا اَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَۙ  cümlesine atfedilmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden menfi isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasındaki anlam bütünlüğü barizdir. Vasılda, atfedilen cümlelerin her ikisinin de aynı tür olması vaslın güzelliklerinden kabul edilmiştir. Fakat burada fiil cümlesiyle fiilin tekrarı ve yenilenmesi, isim cümlesiyle de sabitlik kastedilerek, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilmiştir. Önceki cümlenin manen ve lafzen tekidi hükmündeki cümle وَ ’la atfedilerek tekid kuvvetlendirilmiştir.

اَنَا۬  mübteda,  عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْۙ  haberdir.

Müsned olan  عَابِدٌ , ism-i fail vezninde gelerek bu özelliğin istimrar ve istikrarına işaret etmiştir. 

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsûfa olan bağlılığına delalet eder. (Halidî, Vakafat, s. 80)

İsm-i fail veznindeki  عَابِدٌ ‘nun mef’ûlü olan müşterek ism-i mevsûl  مَا ‘nın sıla cümlesi olan  عَبَدْتُمْۙ  müspet mazi fiil sıygasında gelerek temekkün ve istikrar ifade etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَلَٓا اَنَا۬ عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْۙ  cümlesi ile  وَلَٓا اَنْتُمْ عَابِدُونَ مَٓا اَعْبُدُۚ  cümlesi arasında mukabele ve aks sanatları vardır.

عَبَدْتُمْۙ - عَابِدٌ  kelimeleri arasında cinas-ı iştikak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

[Ben sizin taptıklarınıza tapmam,] hiç tapmamışımdır! Yani ben geçmişte de sizin taptıklarınıza tapan biri olmadım; yani Cahiliye devrinde bile benden herhangi bir puta tapma alışkanlığı sadır olmamışken, İslam döneminde böyle bir şey benden nasıl beklenebilir? [Siz de benim tapmakta olduğuma tapmış ve tapmakta değilsiniz!] Yani siz de hiçbir vakit benim tapmakta olduğuma tapmış değilsiniz. (Keşşâf)

مَا عَبَدْتُمْۙ  ibaresinde fiilin mazi gelmesi; kafirlerin putlara tapmalarının çok eski zamanlardan beri olduğunu vurgulamak ve kendisinin de şimdi olduğu gibi geçmişte de tapmadığını ifade etmek içindir. Çünkü şöyle de diyebilirdi: ولا أنا عابِدٌ ما كُنّا نَعْبُدُ  Ben de eskiden ibadet ettiğimiz şeylere tapan biri değilim. (Âşûr)