اِلَّا عَلٰٓى اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَۚ

اِلَّا  hasr edatıdır.  عَلٰٓى اَزْوَاجِهِمْ  car mecruru önceki ayette geçen  حَافِظُونَ ‘ye mütealliktir. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَوْ  atıf harfi tahyir/tercih ifade eder. Türkçedeki karşılığı “veya, yahut, yoksa” olan bu edat, iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  müşterek ism-i mevsûl  اَزْوَاجِهِمْ ‘ye matuf olup mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

مَلَكَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. 

اَيْمَانُهُمْ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  ta’liliyedir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  هُمْ muttasıl zamir  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur.

اِلَّا عَلٰٓى اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ 

Bu ayet, önceki ayetten istisna edilenlerdir. İstisna, muttasıldır.

عَلٰٓى اَزْوَاجِهِمْ ‘ye matuf olan mecrur mahaldeki  مَا  müşterek ism-i mevsûlu,  عَلٰٓى harfiyle birlikte  حَافِظُونَ ‘ye mütealliktir. Sılası olan  مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafât, S.107)

Ayetteki  عَلٰٓى edatı  حَافِظُونَ ‘ye bağlıdır.  احْفَظْ عَلى عِنانِ فَرَسِي (atımın yularını tut) deyiminden gelir. Ya da haldir. Yani onu bütün hallerde koruyun demektir. Ancak evlilik veya odalık durumu hariç. Ya da  غَيْرُ مَلُوم۪ينَۚ  kavlinin gösterdiği bir fiile mütealliktir. (Beyzâvî)

Ayetin sonunda  اِنَّ  ile tekid edilmiş haberi isnad, ta’lil cümlesidir.  فَ , ta’liliyyedir.

Çünkü onlar bundan kınanmazlar cümlesindeki  اِنَّهُمْ  zamiri  حَافِظُونَۙ  kelimesine ya da istisnanın gösterdiği şeye gitmektedir, yani eğer onu eşlerine veya odalıklarına harcarlarsa bundan kınanmazlar demektir. (Beyzâvî)

عَلٰٓى اَزْوَاجِهِمْ [eşleri] ifadesi, hal konumundadır, yani eşlerine yönelenler ya da eşleri üzerine kāim/reis olanlar anlamındadır.

Burada  مَا مَلَكَتْ  ibaresinde akıllı varlıklar için kullanılan  منْ  yerine  مَا  gelmesi şöyle izah edilmiştir: 

Buradaki  مَا  edatı,  مَا التى  manasındadır ve  عَلٰٓى 'ya matuf olup cer mahallindedir. Akıllılar için kullanılmasının iki sebebi vardır:

•  فانكحوا مَا طَاب [Hoşa gidenleri nikâhlayın] (Nisâ/3) ayetinde olduğu gibi nev ifade eder.

• Zemahşerî; akılsızlar yerine konularak bu  مَا  ile akıllıların, yani kadınların kastedildiğini söylemiştir.

Ebu Hayyan ise; Burada  هِمْ  zamiri yerine  مَا  geldiğini söylemiştir. Çünkü  هِمْ  zamirini kullanmak güzel olmazdı, zira bu zamir erkeklere mahsustur. Burada  مَا  yerine lafzen هو  veya manen  هن  demek gerekirdi. Çünkü bu kelime akıllılara aittir.  هِمْ  ile de akıllı kadınlar kastedilir. 

İbnu'l Hatîb de şöyle demiştir: Burada cariye için iki sıfat bir arada ifade edilmiştir.

• Dişilik ki bunlarda akıl noksanlığı kastedilir.
• Alınıp satılması itibarıyla diğer mallar gibidir.

Bu iki özellik dolayısıyla akıllılar sınıfına dahil edilmemiştir. 

Bu ayet erkeklere mahsustur. Çünkü her ne kadar arkeğin de kadınından hayız halinde, iddet halinde, oruçluyken veya ihramlıyken faydalanması caiz değilse de, kadının kölesinden faydalanması hiçbir durumda caiz değildir. (El Lubâb, İbnü Âdil, ö. h.880)

Allah Teâlâ burada istisna ettiği şeyi, durulması gereken sınır olarak belirlemiş, sonra da (Kim kendisine geniş bir alan ve rahatlık sağlandığı, yani dört hür kadınla evlenme ve dilediği kadar cariye alabilme imkânı verildiği halde hala bu sınırdan ötesine göz dikerse, işte onlar haddi aşmada nihai noktaya varmış kimselerdir) demiştir. (Keşşâf)

Onlar, cinsel arzularını eşleri ve cariyeleri dışındaki kadınlarla tatmin cihetine gitmezler. Bu, bize bildiriyor ki, bazı malum istisnalar dışında, o insanların şehvet duyguları, bunu arzuladığı halde onlar kendilerini frenlemeyi başarmaktadır, işte iffetin kemâli bununla tahakkuk etmektedir. (Ebüssuûd)

فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَۚ

فَ , ta’liliyyedir. Cümle ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.n اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden,  اِنَّ  ve isim cümlesi olmak üzere iki tekid içeren  bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَلُوم۪ينَۚ , ism-i mef’ûl vezninde gelmiştir.