Sebe' Sûresi 17. Ayet
ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُواۜ وَهَلْ نُجَاز۪ٓي اِلَّا الْكَفُورَ 
Sedera سدر : سِدْرٌ yendiğinde çok az faydası olan bir tür ağaçtır. Sedir ağacı başka bir şeye ihtiyaç bırakmayacak kadar bol gölgesi olması sebebiyle Kur'an-ı Kerim'de cennet gölgesi ve nimetleri ile ilgili mesel olarakta kullanılmıştır. (Müfredat)
Kuran’ı Kerim’de isim olarak 4 defa geçmiştir. (Mu'cemu-l Mufehres)
Türkçede kullanılan şekli sedir ağacıdır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)
ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُواۜ
İsim cümlesidir. İşaret ismi ذٰلِكَ , amili جَزَيْنَاهُمْ fiilinin mukaddem mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. ل harfi buud yani uzaklık bildiren harf, ك ise muhatap zamiridir.
جَزَيْنَاهُمْ sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri نَا fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir هُمْ , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.
مَا müşterek ism-i mevsûlü, بِ harf-i ceriyle birlikte جَزَيْنَاهُمْ fiiline mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası كَفَرُوا ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.
كَفَرُوا damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.
وَهَلْ نُجَاز۪ٓي اِلَّا الْكَفُورَ
Fiil cümlesidir. وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
نُجَاز۪ٓي fiili ى üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri نحن ’dur
اِلَّا hasr edatıdır. الْكَفُورَ mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. نُجَاز۪ٓي sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. babındadır. Sülâsîsi جزى ’dir.
Mufâale babı fiile müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar.
ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُواۜ
Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Mef’ûl konumundaki ذٰلِكَ , önemine binaen amili olan جَزَيْنَاهُمْ ’a takdim edilmiştir.
Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)
Fiilin azamet zamirine isnadı tazim ifade etmiştir.
Mef’ûlun işaret ismiyle gelmesi, durumun ciddiyetini ve korkunçluğunu belirtmek içindir.
Küfredenlerin aldıkları cezaya işaret eden ذٰلِكَ ’de istiare vardır.
Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)
Masdar harfi مَا ’nın sılası olan كَفَرُوا , masdar tevilinde olup başındaki harf-i cerle birlikte جَزَيْنَاهُمْ fiiline mütealliktir. Masdar-ı müevvel, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.
Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)
بِمَا ’daki بِ , sebebiyet içindir. كَفَرُواۜ kelimesinde irsâd sanatı vardır.
ذَ ٰلِكَ ile muşârun ileyh en kamil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sûreleri Belâgi Tefsiri, Duhan Suresi 57, c. 5, s. 190)
Cümlede normal tertibin جَزَيْنَاهُمْ ذٰلِكَ şeklinde olması gerekirken, ceza fiilinin ikinci mef'ûlü ذٰلِكَ fiiline takdim edilerek ibarenin tabii dizilişi değişmiştir. Bu işlemden burada belâgî bir nükte gözetildiği anlaşılır. Bu nükteyi de “Mef’ûlün takdimi tazim içindir, tahsis için değil” şeklinde veciz bir ifadeyle açıklayan Beyzâvî, hem mef'ûlün öne alınmasının gerekçesini açıklar hem de bunu tahsisle gerekçelendirenlere gönderme yapar.
Beyzâvî’nin tazim içindir sözünün anlamı şudur. Peygamberleri inkâr ve nimete nankörlük etmeleri dolayısıyla Arim selinin Sebe halkının üzerlerine salıverilmesi, yurtları ve bahçelerinin harap edilmesi son derece büyük ve ibretlik bir cezadır. Büyüklüğü sebebiyle de önce zikredilmeye layıktır. Çünkü büyük olaylar tazim için küçüklerden önce zikredilir.
Tahsis değildir. (Dilciler mamulün amiline takdiminin tahsis ifade edip etmemesiyle ilgili olarak iki gruba ayrılmışlardır. Birinci gruba göre mutlaka tahsis ifade ederken çoğunluğun oluşturduğu diğer gruba göre umumiyetle tahsis ifade eder. (Zerkeşî, III, 278.) sözüne gelince; eğer bu ifade tahsis anlamı ifade etseydi o takdirde sadece bu dünyada aldıkları o cezaya münhasır olurdu. Oysa kâfirin cezası sadece bu dünyada alacağı bir cezayla sınırlandırılamaz. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı)
İşaret isminin, cezanın nevini açıklamak için gelmiş mef’ûlu mutlaktan naib olması caizdir. Bu; işaret yoluyla beyandır. Onların iki bahçesini başka iki bahçeye çevirerek cezalandırdık demektir. Bu şiddetli cezanın önemi dolayısıyla ve büyük ve korkutucu olduğu için ism-i işaret yoluyla zihinde canlandırmak için amiline takdim edilmiştir. Mübteda olması da caizdir. Bu durumda işaret ismi yukarıda geçen sözlerine işaret olur. جَزَيْناهم da haberi olur. Ait zamir mahzuftur. Fiilin aslı جَزَيْناهُمُوهُ şeklindedir. (Âşûr)
وَهَلْ نُجَاز۪ٓي اِلَّا الْكَفُورَ
وَ atıf harfidir. İstifham harfi هَلْ , nefy manasındadır. Cümle muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. Nefy manadaki هَلْ , soru harfi اِلَّا ile birlikte kasr oluşturmuştur. İki tekid unsuru sayılan kasr, fiil ve mef’ûl arasındadır. Kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır. نُجَاز۪ٓي maksûr/sıfat, الْكَفُورَ maksûrun aleyh/mevsûftur.
Fiil azamet zamirine isnadla tazim edilmiştir.
الْكَفُورَ kelimesi, فعول vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir. Cümle mesel tarikinde olmayan tezyîl olarak ıtnâb sanatıdır.
Tezyîl, bir cümlenin diğer bir cümleyi takip etmesi ve tekid etmek amacıyla birincinin manasını kapsaması ve onu sağlamlaştırmasına verilen isimdir. Bu iki şekilde olmaktadır: Birinci cümle, ikinci cümlenin ya mantukunu ya da mefhumunu tekid etmektedir. (Ar. Gör. Ömer Kara, Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: Itnâb-Îcâz (I) Kur'an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)
نُجَاز۪ٓي - جَزَيْنَاهُمْ ve كَفَرُواۜ - الْكَفُورَ gruplarındaki kelimeler arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
هَلْ نُجَاز۪ٓي - جَزَيْنَاهُمْ kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.
Ayetin ikinci kısmı mana itibariyle öncesindeki cümleyle ilgili olup ondan bağımsız bir manası olmadığı için atasözü gibi yaygınlaşmamıştır. Çünkü ceza lafzı hem sevap verme hem de cezalandırma anlamında kullanılırken burada her iki lafız da cezalandırma anlamında kullanılmıştır. Yine burada da tezyîl ifadesi birinci cümlenin manasını pekiştirmek için gelmiştir. (Ali Bulut, Kur'an-ı Kerim’de Itnâb Üslûbu)
Sebe suresindeki bu ayet hangi açıdan bakılırsa bakılsın, hangi kelime ve tanım esas alınırsa alınsın her biri için uygundur. Zira ayette iki kere vakıf mümkündür. Her ikisinde de muhatabın zihninden geçirebileceği ve dilinin o yönde akacağı aynı kökten ikişer kelime bulunmaktadır. (Hasan Uçar, Kur'an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)
Ayette sözü edilen kavim önceleri kendilerine bağ bahçe gibi çeşitli nimetler verilen fakat daha sonra aşırı nankörlüklerinden dolayı bu nimetler ellerinden alınarak cezalandırılan Sebe kavmidir. Nimetlere nankörlükte ve peygamberleri inkâr etmede aşırı gittiklerinden dolayı durumları tersine çevrilerek bu şekilde cezalandırılmışlardır. İbarede, mübalağa ifade eden الْكَفُورَ kalıbının kullanılmasından da anlaşılacağı üzere inkâr ve nankörlükleri aşırı olunca ceza amel cinsindendir prensibince cezaları da şiddetli olmuştur. Ayette yer alan soru edatı هَلْ nefy manasına olup هَلْ نُجَاز۪ٓي اِلَّا الْكَفُورَ cümlesinin anlamı [Biz, küfür ve nankörlükte aşırı gidenden başka hiç kimseye böyle şiddetli bir ceza vermeyiz] şeklinde olur. Nankörlerin hak ettikleri cezayı tam olarak alacaklarının ifade edildiği bu ayette lafız ve mana birbirine eşit olduğu için müsavat sanatının varlığı söz konusu olmuştur. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı)
Bundan sonraki ayette, ticarî seferleri ile diğer seferlerinde kendilerine verilen nimetler ile o nimetlere gösterdikleri nankörlük ve bu yüzden başlarına gelenler hikâye edilerek kıssaları, ikmal ve akıbetleri beyan edilmektedir. Bunların her ikisi birlikte zikredilmemiştir, çünkü tekrarda ziyadesiyle dikkat çekme ve hatırlatma vardır. (Ebüssuûd)
Cenab-ı Hakk’ın وَهَلْ نُجَاز۪ٓي اِلَّا الْكَفُورَ ifadesinde, “ceza” kelimesinin, cezalar hakkında, suçlar hakkında kullanıldığına delalet etmektedir. Belki de bu fikri benimseyenler bunu, “mücâzât” kelimesinin “müfâale” babından gelişinden; bu babın da genel olarak, her birinden diğeri hakkında bir cezanın, karşılığı alındığı iki kimse hakkında kullanılır olmasından bunu çıkarmışlardır. Halbuki nimetler hakkında bu masdar kullanılamaz; çünkü Allah, nimetleri doğrudan veren bir zattır. (Fahreddin er-Râzî)
