يَا قَوْمِ لَٓا اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراًۜ 

يَا  nidadır.  قَوْمِ  münadadır. Kelimenin sonundaki kesra muzâfun ileyhten ivazdır. Mütekellim  يَ ’sı  mahzuftur.

Nidanın cevabı  لَٓا اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً ’dır.  لَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

اَسْـَٔلُكُمْ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur.

عَلَيْهِ  car mecruru  اَجْراً  kelimesinin mahzuf haline müteallıktır.  اَجْراً  ikinci mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur. 

اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى الَّذ۪ي فَطَرَن۪يۜ

İsim cümlesidir.  اِنْ  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَجْرِيَ  mübteda olup  ي  üzere mukadder damme ile merfûdur.

Muttasıl zamir  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır.  الَّذٖي  müfred has ism-i mevsûl  عَلَى harf-i ceriyle birlikte mübtedanın mahzuf haberine müteallıktır. 

İsm-i mevsûlün sılası  فَطَرَنٖي ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

فَطَرَنٖي  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو 'dir.

Sonundaki  نِ  vikayedir. Muttasıl zamir  ي  mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur. 

اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Hemze inkârî istifhamdır.  فَ  atıf harfidir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَعْقِلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

يَا قَوْمِ لَٓا اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراًۜ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayet, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır. Münada olan  قَوْمِ ’deki mütekellim zamirinin hazfi, nida edenin münadaya yakın olma isteğine işarettir.

Nidanın cevap cümlesi  لَٓا اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اَجْراً  kelimesindeki tenvin kıllet ifade etmektedir. Kelimeye “hiçbir” manası katmıştır. Bilindiği gibi nefy sıyakında nekre, umum ifade eder.

Hud (a.s.) onları Allah'ın birliğine irşad etmeye çalışıp ve onları putperestlikten men edince, “Ey kavmim, ben buna mukabil sizden hiç bir ücret istemiyorum. Benim mükâfatım, beni yaradandan başkasına ait değildir.” dedi. İşte bu, Nuh’un (a.s.) söylediği şeyin aynısıdır. Çünkü Allah'a davet etme işi, bir karşılık umma kirlerinden temizlenmiş ve annmış olunca kalplerdeki tesiri de o nispette etkili olur. (Fahreddin er-Râzî)

اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى الَّذ۪ي فَطَرَن۪يۜ

Ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatıdır. Kasr üslubuyla tekid edilmiş, menfi isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنْ  ve  اِلَّا  ile oluşan kasr, mübteda ve haber arasındadır. Kasr-ı sıfat ale’l mevsuftur.

Bir olumlu bir de olumsuz cümle ihtiva etmektedir. “Benim mükâfatım ancak beni yaratandandır.” “Allah'tan başka hiç kimseden bir mükâfatım yoktur.”

عَلَى الَّذ۪ي ’nin müteallakı olan haber mahzuftur.

Mecrur mahaldeki mevsûlün sılası olan  فَطَرَن۪ي  cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اَجْر  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

اَفَلَا تَعْقِلُونَ

Ayetin fasılası mukadder istînâfa matuftur. Takdir şöyle olabilir:  أجهلتم فلا تعقلون (Bilmiyor musunuz, akletmiyor musunuz?)

Menfi muzari fiil cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen inkâr, taaccüp ve tevbih manasında olduğu için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

اَفَلَا تَعْقِلُونَ cümlesi çok büyük bir kınama ifadesidir. Anlam ise “Yaptığınız şeyin çirkin olduğuna akıl erdiremiyor musunuz ki bu fiillerin kötülüğü sizi onları yapmaktan alıkoymuyor? Adeta akılları örtülmüş kimseler gibisiniz. Çünkü akıl bu tür şeylerden kaçınır, bunları reddeder.” şeklindedir. (Keşşâf, Araf Suresi 169)