وَلَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُۚ 

وَ  atıf harfidir.  لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  إِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.

اَذَقْنَا  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

الْاِنْسَانَ  mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur.  مِنَّا  car mecruru  رَحْمَةً ’in mahzuf haline müteallıktır.  رَحْمَةً  ikinci mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur.

Şartın cevabı kasemin cevabının delaletiyle mahzuftur.

ثُمَّ  tertip ve terahi ifade eden atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyh arasında hem sıra olduğunu hem de fiillerin meydana gelişi arasında uzun bir sürenin bulunduğunu gösterir. Süre bakımından  فَ  harfinin zıttıdır.  ثُمَّ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

نَزَعْنَاهَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur.  مِنْهُ  car mecruru  نَزَعْنَا  fiiline müteallıktır. 

اِنَّهُ لَيَؤُ۫سٌ كَفُورٌ

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

هُ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.  يَؤُ۫سٌ  kelimesi  اِنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur.

كَفُورٌ  ise  اِنَّ ’nin ikinci haberi olup lafzen merfûdur.

يَؤُ۫سٌ  -  كَفُورٌ  isimleri mübalağa sıygasındadır.

Mübalağalı ism-i fail kalıbı bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُۚ اِنَّهُ لَيَؤُ۫سٌ كَفُورٌ

7. ayetteki  وَلَئِنْ قُلْتَ اِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ  cümlesine matuf olan ayet, kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır.  لَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً  cümlesi, şart üslubunda haberî isnaddır. Şart cümlesi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Aynı üslupta gelen  نَزَعْنَاهَا مِنْهُۚ  cümlesi  ثُمَّ  ile şart cümlesine atfedilmiştir.

...اِنَّهُ لَيَؤُ۫سٌ كَفُورٌ  cümlesi kasemin cevabı, yani muksemun aleyhtir.  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Şartın cevabı, kasemin cevabının delaletiyle mahzuftur. Şartın cevabının ve kasemin hazifi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Vakafat, s. 107)

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda, vurgu kasem cevabına yapıldığından kasem cümlesi telaffuzda terk edilir. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazfedilir. Fakat kasemin varlığı kasem cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur’an'da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur’an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

İnsana tarafımızdan sağlık, güven, servet ve başka bir nimet verip onun lezzetini kendisine tattırır da sonra onu kendisinden aldık mı, hiç şüphesiz sabırsızlığından, Allah'a tevekkülü ve güveni olmadığından Allah'ın rahmetinden tamamen ümidini keser ve nankörleşir.

Demek oluyor kı bir insanın Allah'ın nimetleri içinde yaşarken, o nimetlerin kendisinden alınması, o nimetlere nankörlük etmesindendir. (Ebüssuûd)

اَذَقْنَا - نَزَعْنَا  arasında manevi tıbâk vardır.

رَحْمَةً ’deki tenvin kıllet için olabilir. ”En ufak bir rahmet bile tattırsak…” demektir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَؤُ۫سٌ  ve  كَفُورٌ  kelimeleri mübalağa sıygalarındandır. (Safvetü't Tefasir) Aralarında muvazene ve mürâât-ı nazîr vardır.

اَذَقْنَا/Tattırırsak kelimesiyle rahmet, hoşa giden özelliğiyle güzel bir yemeğe benzetilmiş. Câmi’ her ikisinin de insanı memnun etmesidir. Müşebbehün bih olan tatmak (güzel yemek) zikredilmiş, müşebbeh (rahmetin etkisini anlatmak) kastedilmiştir. Allah Teâlâ tattırmak lafzını rahmetin eserini idrak için istiare etmiştir. Yemek hazfedilip gereği söylendiği için istiare-i mücerrededir.

الْاِنْسَانَ ’daki marifelik ahd içindir. Cins için olduğu da söylenmiştir. (Âşûr)

وَلَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً  Bu ibare de istiaredir. Çünkü rahmetin tattırılması ve soyulması burada gerçek anlamda değildir. Bu tabirlerle kastedilen anlam şudur: “İnsanın bazı günahlar işleyip de tövbe etmesinin peşinden ona merhamet ettiğimizde, tövbesini kabul ederek cezasını düşürmemizden sonra bir başka günah işleyerek rahmetimizi kendisinden kaldırmamıza ve cezalandırmamıza müstahak olunca rahmet ve mağfiretimizden ümidini keser. Halbuki iş böyle değildir. Çünkü insan her günah peşinden tövbe etmeye devam ederse cezadan da kurtulur. Yüce Allah bu sözü, günah işleyip de tövbesinin kabul edileceğinden ümidini kesen kimseyi kınama anlamında söylemiştir. O sebeple  اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً  ifadesi; “Kul, şartlarına ve sınırlarına riayet ederek ihlasla tövbe ettiğinde onu kabul etmeyi biz zatımıza vacip kıldığımız için kendisine merhamet edeceğimizi ona bildirdik.” anlamındadır.  ثُمَّ نَزَعْنَاهَا  ifadesinin anlamı ise “İkinci kez işlediği günahı (el-masiyet) sebebiyle kendisinden merhametimizi kaldırdık.” demektir. Burada  رَحْمَةً  ile kastedilenin -Allahu a’lem- nimet ve bolluk olması da mümkündür. O zaman o nimetlerin kendisinden çekip alınması, imtihan için veya istikamet ve salaha uygun bir fayda için bunların kıtlık, sıkıntı ve afetle yer değiştirmesidir. Allah Teâlâ’nın “Eğer kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet tattırırsak elbette ‘kötülükler benden gitti’ der. Çünkü o şımarıktır, kibirlidir.” sözü bu manayı teyit etmektedir. (Şerîf er-Radî, Kur’an Mecazları)  

Başında elif-lâm bulunan müfred kelimede asıl olan, onun, eğer bir mani yok ise daha önce bahsi geçene hamledilmesidir. Bu ayette buna herhangi bir mani yoktur. Binaenaleyh ‘insan’ lafzının, daha önce bahsedilene hamledilmesi gerekir. Burada az önce bahsi geçen ise kâfir insandır, kâfirlerdir. (Fahreddin er-Râzî)