وَقَالَ مُوسٰٓى اِنْ تَكْفُرُٓوا اَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعاًۙ 

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  مُوسٰى  fail olup elif üzere mukadder damme ile merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  اِنْ تَكْفُرُٓوا ’dır.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  تَكْفُرُٓوا  fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنْتُمْ  munfasıl zamiri,  تَكْفُرُٓوا  fiilindeki faili tekid etmek içindir.

وَ  atıf harfidir.  مَنْ  müşterek ism-i mevsûl,  تَكْفُرُٓوا  fiilindeki faile matuf olup mahallen merfûdur.

فِي الْاَرْضِ  car mecruru mahzuf sılaya müteallıktır.  جَم۪يعاً  hal olup fetha ile mansubdur.

جَم۪يعاً  kelimesi zamirsiz gelirse tekid bildiren haldir. Ancak bazı gramercilere göre tekid kabul edilmektedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 فَاِنَّ اللّٰهَ لَغَنِيٌّ حَم۪يدٌ

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

اللّٰهَ  lafza-i celâli,  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubdur.

لِ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır. 

وَقَالَ مُوسٰٓى اِنْ تَكْفُرُٓوا اَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعاًۙ

6. ayete matuf olan cümle, müspet mazi fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اِنْ تَكْفُرُٓوا  ise şart üslubunda haberî isnaddır.  تَكْفُرُوا  şart cümlesi müspet muzari fiil sıygasında gelmiştir.  اَنْتُمْ , fiildeki fail zamiri tekid içindir.

Şartın, takdiri  فقد آذيتم أنفسكم.. أو فإنّما ضرر كفركم لاحق بكم (Muhakkak ki kendinize zulmettiniz veya küfrünüzün zararı sadece kendinizedir) olan cevabı mahzuftur. Bu îcâz-ı hazif sanatıdır. Bu hazif, muhatabın muhayyilesini kısıtlamadan serbestçe düşünebilmesini sağlar. 

Şart ve mukadder cevap cümlesinden meydana gelen terkip, şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

مَنْ  müşterek ism-i mevsûlu,  تَكْفُرُٓوا ‘daki faile atfedilmiştir. Mevsûlün sılasının hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.  فِي الْاَرْضِ  bu mahzuf sılaya müteallıktır. 

جَم۪يعاًۙ  manevi tekid için gelmiştir.

Şükrün faydalarının, inkârın (nankörlüğün) zararlarının ancak şükredene ve nankörlük edene döneceğini; ibadet edilen ve şükredilen zatın ise bu şükürden istifade etmekten ve o nankörlükten dolayı zarar görmekten münezzeh olduğu beyan edilmiştir.

Ayetteki, [“Siz de, yeryüzünde bulunanların hepsi de inkâr etseniz”] ifadesindeki inkâr, ister küfür manasına ister nankörlük manasına hamledilsin mana değişmez. Çünkü Allah Teâlâ bütün kemâlatında, kibriya ve celâl sıfatlarının tamamında âlemlerden müstağnîdir. (Fahreddin er-Râzî)

 فَاِنَّ اللّٰهَ لَغَنِيٌّ حَم۪يدٌ

Şartın mahzuf cevabı için ta’lildir.  اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ , isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka sebebiyle üç katlı tekid ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Allah'ın  غَنِيٌّ - حَم۪يدٌ  sıfatlarının tenvinli gelişi, bu sıfatların Allah Teâlâ’da varlık derecesinin tasavvur edilemez olduğu, bu sıfatların bir benzerinin olmadığı anlamına gelir. Aralarında  وَ  olmaması, Allah Teâlâ’da ikisinin de birlikte mevcudiyetini gösterir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri, Meânî İlmi)

Ayrıca bu sıfatlarla ayetin anlamı arasındaki mükemmel uyum, teşâbüh-i etrâf sanatıdır. Her ikisi de mübalağa kalıplarındandır. Aralarında mürâât-ı nazîr ve muvazene sanatı vardır. 

Hamd, nimet ve diğer faziletlerin karşılığında yapıldığı için Allah'ın kemâline daha çok delalet etmektedir.(Ebüssûud)