رُبَمَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِم۪ينَ

رُبَمَا  kâffe ve mekfûfe’dir.  يَوَدُّ  merfû muzari fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl الَّذ۪ينَ , fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ‘dur. Îrabtan mahalli yoktur.

كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

لَوْ  ve masdar-ı müevvel,  يَوَدُّ  fiilinin mef’ûlu olarak mahallen mansubdur.

لَوْ ‘in bir masdar harfi olabilmesi için daha çok  وَدَّ  ve  أحَبَّ  gibi temenni bildiren fiillerle birlikte kullanılması şarttır.

كَانُوا  isim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانُوا  damme üzere mebni nakıs fiildir.

كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

مُسْلِم۪ينَ  kelimesi  كَانُوا ’nun haberi olup nasb alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

رُبَمَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِم۪ينَ

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Cümle muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi bahsi geçen kişileri tahkir ifade eder. 

مَا , nice manasında cer harfi olan  رُبَ ‘yi amelden düşürmüştür.  رُبَ , böylelikle fiil cümlesine dahil olmuştur.

Fiilin faili konumundaki ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

لَوْ  burada masdariye anlamındadır. Müteakip  كَانُوا مُسْلِم۪ينَ  cümlesi, masdar teviliyle  يَوَدُّ  fiilinin mef’ûlü yerindedir.

كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sübut ve istimrar ifade eder.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan Sûresi, s. 124)

Zuhaylî bu ayetin tefsirinde şöyle der: Kâfirler küfür üzere bir hayat yaşadıkları için kıyamet günü pişman olacaklar ve keşke dünyada iken Müslüman olsaydık, diye temenni edeceklerdir.  رُبَمَا  kelimesiُ her ne kadar azlık/taklîl ifade etmek için kullanılsa da tehdit hususunda gayet beliğ bir tabirdir. İbni Abbas, İbni Mes’ud ve diğer bazı sahabinin zikrettiğine göre Kureyş kâfirleri cehenneme arz edilecekleri zaman keşke dünyada iken Müslüman olsaydık, diye temenni edeceklerdir. Zeccâc da “kâfir, her ne zaman azap hallerinden birini görse ve Müslümanın güzel hallerinden birine şahit olsa “keşke Müslüman olsaydım” diye arzu/temenni edecektir” demektedir. 

İbn Âşûr da şu izahatı yapmaktadır: Ayette istikbal sıygasının manası gayet açıktır. Zira kâfirler hicretten önce İslam’ın kuvveti henüz ortaya çıkmamışken Müslüman olmayı arzu etmemişlerdi. Burada kelam haber cümlesi olup onların İslam’a tabi olmamaları hakkında tehdit ve korkutma manasında kullanılmıştır. Manası, “kâfirler muhakkak surette keşke Müslüman olsaydık diye arzu edeceklerdir” şeklindedir. Buradaki azlık ifadesi ise tehekküm ve korkutma amaçlı kullanılmıştır. Yani “Müslüman olmayı arzulamaktan sakının” anlamında olabilir. Ya da Arapların  لَعَلَّكَ سَتَنْدِمُ عَلَى فَعْلِكَ  /belki de yakında yaptığına pişman olacaksın” ifadesinde olduğu gibi nadiren tevbih anlamında da olabilir. Bu durumda da mana “onlar mutlaka keşke Müslüman olsaydık diye arzulayacaklar fakat iş işten geçtikten sonra” şeklinde olur. Onların bu arzuları, Müslümanların eliyle öldürülürken ve hesap gününde olacaktır. Ayrıca onlar daha dünya hayatında iken de birçok kez Müslümanların muzafferiyetine şahit olduklarında bunu istemişlerdir. İbn Mesud’dan nakledildiğine göre Kureyş kâfirleri Bedir günü Müslümanların muzafferiyetine şahit olduklarında bunu arzulamışlardı ve ahirette kâfirlikleri sebebiyle cehenneme sevk olunurken de bunu temennî edeceklerdir. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l-Münîr Adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)

رُبَمَا ‘daki  مَا  harfi kâffedir ve onu cer etme fonksiyonundan çıkarır; o zaman fiile dahil olması caizdir. Hakkı da fiilin mazi olmasıdır. Ancak Allah Teâlâ’nın verdiği haberler mazi gibi tahakkuk ettiğinden   يَوَدُّ  muzari fiili onun yerine konulmuştur. (Beyzâvî)

رُبَ  kelimesi Sîbeveyhi’ye göre harf-i cer olup, ona şu iki durumda  مَا  harfi bitişir:

مَا  harfinin “şey” anlamında olmak üzere “nekre” olmasıdır.  مَا  edatının, ربّ ’den sonra olduğu zaman bazan isim olabileceğine delâlet eden şeylerden biri de rubbe kelimesinden sonra  من  edatının da gelebilmesidir.

Bir başka şekli ise,  ربّ  kelimesinin, bu ayette olduğu gibi, “mâ-i kâffe”nin başına gelmesidir. Nahiv alimleri bu  مَا ‘ya, kâffe adını verirlerken, bununla o harfin kelimeye dahil olması ile kendisinden önceki harfi amelinden alıkoyduğu manasını kasdederler. Bu  مَا  harfi, bu ayette de olduğu gibi, onun fiile dahil olmasını mümkün kılar. “Azlık” manası, tehdidi ifade etmede daha beliğ, daha etkilidir. Çünkü bunun manası “seni, bu fiilden alıkoyma hususunda azıcık bir pişmanlık bile sana yeter. Düşün, ya o pişmanlığın çoğu nasıl olur!” demektir. (Fahreddin er-Râzî, Kurtubî)