وَيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعاً

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. Haliyye olması da caizdir. 

يَخِرُّونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

لِلْاَذْقَانِ  car mecruru  يَخِرُّونَ  fiiline müteallıktır. يَبْكُونَ  fiili,  يَخِرُّونَ ’deki failinin hali olarak mahallen mansubdur.

يَبْكُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعاً  cümlesi atıf harfi وَ ’la makabline matuftur.

يَز۪يدُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

خُشُوعاً  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

وَيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعاً 

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …يَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ سُجَّداً  cümlesine atfedilmiştir. Mütekellim Allah Teâlâ’dır.

Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidâî kelamdır.

Muzari fiil hudûs, istimrar ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiilin tecessüm özelliği muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek konuyu iyice kavramasına yardımcı olur.

وَيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ  ibaresi önceki ayette de geçmişti. Bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

يَبْكُونَ  cümlesi,  يَخِرُّونَ  fiilinin failinden haldir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Ayetin son cümlesi olan  وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعاً , önceki cümleye atfedilmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidâî kelamdır.

Ikinci mef’ûl olarak mansub olan  خُشُوعاً ’daki tenvin, kesret ve tazim ifade eder.

Çenenin zikredilmesi de secde edenin yere ilk değen organı olmasındandır. Ondaki  لِ  da yere kapanmanın ona mahsus olmasındandır. (Beyzâvî, Keşşâf)

“Onlar, ağlayarak çeneleri üstü kapanıyorlar.” buyurmuştur. Bu tekrarın sebebi, iki halin birbirinden farklı oluşudur. Ki bu farklılık da onların secdeye kapanmaları ve sonra Kur'an'ı işittikleri esnada da ağlar halde olmalarıdır. Cenab-ı Hakk'ın, “Ve bu, onların huşuunu arttırır.” ifadesi de buna delalet eder. Bir de sözün tekrarının, onların bu fiili tekrar tekrar yaptığına delalet etmiş olması da mümkündür. Buradaki يَبْكُونَ  fiili, haldir.  خُشُوعاً  kelimesi, “tevazu bakımından” demektir. (Fahreddin er-Râzî, Ebüssuûd)

Bu ayetlerin öncesinde Kur'an-ı Kerim anlatılmaktadır. Yüce kitabın hak olarak ve aralıklı zamanlarda indiği anlatılmaktadır. Söz konusu ayetin başında ise Mekke müşriklerine hitap vardır. Müşrikleri azarlama içeren hitap imana davettir. Daha sonra ise Kur'an-ı Kerim’i duyan ve onun Allah katından olduğunu anlayan kimselerin halleri anlatılmaktadır. O kimselerin halleri bazen ağlayarak yüzüstü kapanmak iken, bazen derhal yüzüstü secdeye varmalarıdır. Bu kimselerin İslam’dan önce son peygamberi bekleyen ve ona iman eden hanifler olduğu rivayetleri kuvvetlidir. Kur'an ayetlerini duydukları zaman verdikleri tepki iki şekilde anlatılmıştır. 

İlkinde isim kalıbı kullanılarak yüzüstü secdeye gittikleri ifade edilmiştir. 

İkinci anlatımda verdikleri tepki ise fiil kalıbı ile ifade edilen ağlayarak yüzüstü yere kapanmaktır. İki anlatımda da kalıp açısından farklı kullanıma gidilmiştir. İsim kalıbının kullanıldığı yer, hemen yüzüstü secdeye gittikleri yerdir. Hemen secdeye gittiklerinde secde devamlı tekrarlanan bir durum olmadığı için isim kalıbı kullanılmıştır. Çünkü isim kalıbında teceddüt manası yoktur. Ağlayarak yüzüstü kapandıkları yerde fiil kullanılması, fiilin teceddüt manasına delalet etmesinden dolayıdır. Çünkü ağlamak, düşünce ve ahireti hatırlama sonucu ortaya çıkan bir durumdur. Yere kapanmaya sebep olan her düşünce ve hatırlamadan sonra ağlayarak yere kapandıkları için fiil kalıbı kullanılmıştır. Fiil kalıbında bulunan bu delaleti cümleye vermek için isim kalıbından fiil kalıbına udûl edilmiştir. (Ebu Hayyân, el-Bahru’l Muhît)