وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ 

Cümle atıf harfi و ’la makabline matuftur. 

كُلَّ  mahzuf fiilin mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur. Takdiri, ألزمنا  şeklindedir.

اِنْسَانٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

اَلْزَمْنَاهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir.  Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

طَٓائِرَهُ  mef’ulun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

ف۪ي عُنُقِه۪  car mecruru  اَلْزَمْنَا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اَلْزَمْنَاهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لزم ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

طَٓائِرَهُ  kelimesi sülâsî mücerred olan  طير  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَاباً يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً

Fiil cümlesidir.  نُخْرِجُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

لَهُ  car mecruru  نُخْرِجُ  fiiline müteallıktır. 

يَوْمَ  zaman zarfı olup  نُخْرِجُ  fiiline müteallıktır.  Aynı zamanda muzâftır.  الْقِيٰمَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

يَوْمَ  hem cümleye, hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)   

كِتَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  يَلْقٰيهُ  fiili  كِتَاباً ’in sıfatı olarak mahallen mansubdur.

يَلْقٰيهُ  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مَنْشُوراً  kelimesi gaib zamirden hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)   

وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ

Hükümde ortaklık sebebiyle  وَ ’la önceki ayetteki istînâfa atfedilen cümlede, îcâzı hazif sanatı vardır.  كُلَّ , takdiri  اَلْزَمْنَا  [bağladık] olan mahzuf fiilin mef’ûlüdür. Bu takdire göre cümle mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اِنْسَانٍ ’deki tenvin, belirsiz bir ferdi ifade eder. 

اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪  cümlesi, tefsiriyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Önceki cümleyi bir başka lafızla açıklayan tefsîriyye cümlesi, öncesinden ne kastedildiğini açıklayan beyan cümlesidir.

ف۪ي عُنُقِه۪  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  عُنُقِ  ile  طَٓائِرَ  arasındaki irtibat, zarf ve mazrûf arasındaki mutlak irtibata benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Bilindiği gibi ف۪ي  harfi, zarfiyedir. Bağlama işi boynun içinde değil dışında olur. Dolayısıyla burada علي harfi olmalıydı. Çünkü  عُنُقِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Câmi; temekkün (yerleşme, sabit olma)’dür.  ف۪ي  harfi mübalağa ifadesi için kullanılmıştır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belagat Dersleri Beyan İlmi)

Amellerin boyna dolanması, kendisine şiddetle bağlı ve son derece irtibatlı olduğunu tasvir etmek içindir. Yani biz yaptıklarını kendisine öyle sımsıkı bağlı kıldık ki ebedi olarak onu bırakmayacak; tıpkı boyundaki gerdanlık ve demir halka misali, her halükârda ondan ayrılmayacaktır. (Ebüssuûd, İrşad)

طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ  [Kuşunu boynuna bağlarız.] Burada latif bir istiare vardır. Kuş manasına gelen طَٓائِرَ  kelimesi, insanın ameli için müstear olarak kullanılmıştır. Araplar kuşun uçuşundan uğurluluk veya uğursuzluk umdukları için, hayrın ve şerrin kendisine istiare yoluyla kuş ismine verdiler. (Safvetü't Tefasir-Fahreddin er-Râzî) 

İnsanın boynuna asılan طَٓائِرَ [kuş] kelimesi mecazî bir kullanımdır. Burada lafzın hakikat manasında kastedilen kuş değil, mecazi anlamda kullanılan  طَٓائِرَ  kelimesinin, geçmişte mevcut bir inanışı ödünç alan bir alakası vardır. Araplarda yolculuğa çıkan kişi kuşları uçurur, kuşlar sağa doğru uçarlarsa buradan yapılacak yolculuğun  تفاعل /uğurluluk getireceğine; şayet kuşlar sola doğru uçarlarsa bunun da  تشاعم (uğursuzluk) getireceğine inanılırdı. Gelecekte olacak olayın hayırlı veya şerli olacağını kuşlara nispet ederlerdi. Bu anlayışın zihinlerdeki kalıbından hareketle Allah’ın takdiri olan hayır ve şer, sebebe nispet edilerek istiare sanatıyla burada takdim edilmiştir. Allah’ın takdiri olan hayır ve şer, sebep nispet edilerek istiare yapıldı. Ya da diğer bir bakışla kulun işlediği amel, rahmet ve yokluk için sebep kılındı ve bu nedenle derler ki bu senin sebebinle (طائرتك) değil, Allah’ın lütfuyla (طائرلله) bir nimettir. Yani bu, Allah’ın takdiriyledir, sizin uğurlu veya uğursuz saydığınızdan dolayı değildir. (ez-Zemahşeri, Ebu’l Kasım Carullah Mahmud b.Ömer, el-Keşşaf an Hakaiki’t Tenzil)

وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَاباً يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً

ألزمنا كلّ اِنْسَانٍ  cümlesine matuftur. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi sıygadan muzariye geçilerek iltifat yapılmıştır. 

Mef’ûl olan  كِتَاباً ’deki tenvin nev ifade eder.

كِتَاباً  için sıfat konumundaki  يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

كِتَاباً  mef'ûl olarak mansubdur ya da mahzûf mef’ûlden yani  طَٓائِرَ ’e râci zamirden haldir.  مَنْشُوراً  ise mef’ûlundan hal’dir. (Beyzâvi)

يَلْقٰيهُ ’daki mansub gaib zamirden hal olan  مَنْشُوراً , tetmîm yoluyla yapılan ıtnâb sanatıdır.

Kelamda kastedilen manadan başkasını çağrıştırmayacak bir fazlalığın mübalağa veya benzeri bir nükteden dolayı getirilmesine tetmîm denir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: İtnâb-Îcâz (I) Kur'an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

يَلْقٰيهُ  (onu yakalar) fiili  يَجِدُهُ  (onu bulur) anlamında müsteardır. Bulmak; bir kişiyi yakalamaya nispet edilerek teşbih yapılmıştır.  النَّشْرُ , yaptığı her şeye süratle muttali omasından kinayedir. Çünkü kitap, sahibiyle kavuşmadan önce okunması için hazırlanmıştır. (Âşûr)