عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يَرْحَمَكُمْۚ 

Fiil cümlesidir.  عَسٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni nakıs fiildir.  كَانَ  gibi ismini ref haberini nasb eder.

رَبُّكُمْ  kelimesi  عَسٰى ’nın ismi olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel  عَسٰى’nın haberi olarak mahallen mansubdur. 

يَرْحَمَ  mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

Fiili muzarinin başına “اَنْ ” harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdarı müevvel cümlesi)” denmektedir. Kur'an-ı Kerimde çok nadir de olsa bazen cümlede  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i cerini ve  اَنْ ’den sonra da nâfiye lâ’sını  (لَا)  görebiliriz.  لِئَلَّا  şeklinde yazılır. Bazen ise bu  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i ceri ve nâfiye lâ’sının  (لَا)  hazf edildiğini görebiliriz. Ancak lafızda olmadığı halde manaları geçerlidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

وَاِنْ عُدْتُمْ عُدْنَاۢ 

وَ  istînâfiyyedir. اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  عُدْتُمْ  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

فَ  karinesi olmadan gelen  عُدْنَاۢ  cümlesi şartın cevabıdır. عُدْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ حَص۪يراً

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir. جَعَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

جَهَنَّمَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Gayri munsarifdir. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır. 

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لِلْكَافِر۪ينَ  car mecruru  حَص۪يراً ’a müteallıktır.  الْكَافِر۪ينَ ’nin cer alameti  ى ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanırlar. 

حَص۪يراً  kelimesi  جَعَلْنَا  fiilinin iki mef’ûlu yerinde olup fetha ile mansubdur. 

الْكَافِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  كفر  fiilinin ism-i failidir.

İsi fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsi fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَص۪يراً  kelimesi  فعيل  vezninde sıfat-ı müşebbehedir.

Sıfat-ı müşebbehe; “benzeyen sıfat” demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsm-i failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfatı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsm-i fail değişen ve yenilenen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يَرْحَمَكُمْۚ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Terecci manalı nakıs fiil  عَسَى ’nın dahil olduğu cümle gayr-ı talebî inşâî isnaddır.

Tereccî, husûlu arzu edilen ve sevilen, imkân dahilinde olan bir şeyin istenmesidir. 

“Umulur ki” anlamında olan bu harf, Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde “...olsun diye, ...olması için” şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşâ formundan çıktığı için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

عَسٰى  Allah Teâlâ’nın kelamında gereklilik, kulların kelamında ise umut ve arzu ifade eder.

رَبُّكُمْ  izafetinde Rabb ismine muzâfun ileyh olan  كَ  zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber, şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet, Allah’ın rububiyet vasfıyla ona destek olduğunun işaretidir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  يَرْحَمَكُمْ  cümlesi, masdar teviliyle  عَسٰى ’nın haberi konumundadır. Masdar-ı müevvel, muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

رَبُّكُمْ - يَرْحَمَكُمْۚ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

 وَاِنْ عُدْتُمْ عُدْنَاۢ

وَ  istînâfiyyedir.  اِنْ  vuku bulma ihtimali zayıf olan durumlarda kullanılan şart harfidir. Cümle şart üslubunda haberi isnaddır. Müspet mazi fiil sıygasındaki  عُدْتُمْ  cümlesi, şart cümlesidir.  

فِ  karinesi olmadan gelen  عُدْنَاۢ , şartın cevabıdır. Mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip ise şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَاِنْ عُدْتُمْ عُدْنَاۢ  sözünde müşâkele sanatı vardır. ‘’Biz de döneriz, rahmetimizden yararlanmaz, cezalandırılırsınız’’ demektir.

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Samerrâî Tefsir, c. 2, s. 88)

عُدْتُمْ - عُدْنَاۢ  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

 وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ حَص۪يراً

وَ  istînâfiyyedir. Müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ حَص۪يراً  cümlesinin  عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يَرْحَمَكُمْۚ  cümlesine atfedilmesi öncesinde zikredilen dünyevi azabı ifade etmek içindir. Onun arkasında ahiret azabı vardır. (Âşûr)

İki mef’ûle müteaddi olan  جَعَلْنَا  fiilinin ikinci mef’ûlü olan  حَص۪يراً ’daki tenvin, nev ve kesret ifade eder.

“Biz, cehennemi kâfirlere bir zindan yaptık.” buyurmuştur. فعيل  vezninde olan hasr kelimesinin,  فاعل  manasına gelmesi ve böylece de mananın, “Biz, cehennemi, onları kuşatan ve bağlayan bir şey kıldık.” şeklinde olması muhtemel olduğu gibi bunun  مفعول  manasına gelmesi, Böylece de “Biz o cehennemi onların toplanacağı, içinde kuşatılacakları bir yer haline getirdik.” manasının murad edilmiş olması muhtemeldir. Buna göre mana, “Dünya azabı ve işkencesi, ne kadar kuvvetli ve fazla olursa olsun, bazı insanlar ondan kurtulur ve kaçar; o azabın içine düşen kimse, ya ölüm veya başka bir yolla ondan kurtulabilir. Ama, ahiret azabına gelince bu, insanı, kendisinden kurtulmak ümidi bulunmaksızın çepeçevre kuşatır.” şeklinde olur. (Fahreddin er-Râzî) 

رَبُّكُمْ - عُدْنَاۢ  kelimeleri arasında gaibden mütekellime,  عُدْتُمْ - لِلْكَافِر۪ينَ  kelimeleri arasında ise muhataptan gaibe geçişte iltifat sanatı vardır. (Müşerref Ulusu (Ülger), Arap Dili Ve Belâgatı İltifat Sanatı)

Dönenlerin  لِلْكَافِر۪ينَ  adıyla belirtilmeleri, zamir makamında zahir isim zikredilmesi yoluyla yapılan ıtnâb sanatıdır.

لِلْكَافِر۪ينَ ’deki marifelik muhatapları ve muhatap olmayanları kapsar. (Âşûr)

جَهَنَّمَ - لِلْكَافِر۪ينَ - حَص۪يراً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder. 

هٰذَا  işaret ismi,  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  الْقُرْاٰنَ  işaret isminden bedel veya atf-ı beyan olup fetha ile mansubdur.  يَهْد۪ي  fiili  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  يَهْد۪ي  fiili,  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

لِلَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  يَهْد۪ي  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  هِيَ اَقْوَمُ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَقْوَمُ  mübtedanın haberi olup merfûdur.  اَقْوَمُ  ism-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

 وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ 

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. يُبَشِّرُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

الْمُؤْمِن۪ينَ  mef’ûlun bih olup nasb alameti  ي ’dir.  Cemi müzekker kelimeler harfle îrablanır.

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  الْمُؤْمِن۪ينَ ’nin sıfatı olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَعْمَلُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يَعْمَلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

الصَّالِحَاتِ mef’ûlun bih olup nasb alameti kesradır. Cemi müennes salim kelimeler fetha  yerine kesra alırlar.  الصَّالِحَاتِ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صلح  fiilinin ism-i failidir.

الْمُؤْمِن۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُبَشِّرُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  بشر ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

اَنَّ لَهُمْ اَجْراً كَب۪يراًۙ

İsim cümlesidir.  اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesine dahil olur, cümleye masdar anlamı verir.  لَهُمْ  car mecruru mahzuf  اَنَّ ’nin haberine müteallıktır.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel mahzuf  ب۪  harf-i ceri ile birlikte يُبَشِّرُ  fiiline müteallıktır. Takdiri, بأنّ لهم أجرا (Onlar için bir ücret olması sebebiyle) şeklindedir.

اَجْراً  kelimesi  اَنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.  كَب۪يراً  kelimesi, اَجْراً ’in sıfatı olup fetha ile mansubdur.

كَب۪يراً  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır.  اِنَّ ’nin ismi, işaret ismi olan  هٰذَا ’dır.  الْقُرْاٰنَ , işaret isminden bedel veya atf-ı beyan olarak ıtnâb sanatıdır.

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle gelmesi, işaret edilene dikkat çekmek ve önemini vurgulamak içindir. Ayrıca tazim ve tecessüm ifade eder.

لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ  cümlesi  يَهْد۪ي ’nin delalet ettiği bir mahzufun sıfatıdır. Yani cümle  لِلطَّرِيقِ الَّتِي هي أقْوَمُ (en doğru yol için) şeklindedir. Çünkü hidayetin levazımı yürümek ve yoldur. Veya bu mahzuf kelime millet kelimesidir.  Mevsufun hazf edilmesinde bir yönden îcaz, zikir yerine hazfın tercih edilmesi dolayısıyla da vurgu vardır. (Âşûr)

اِنَّ ’nin haberi olan  يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ  cümlesinin muzari sıygada gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Burada yakınlık için olan ism-i işaret, tazim için gelmiştir. Çünkü hidayet edicinin, hidayet ettiğine yakın olması gerekir. Böylece başarılı olması daha kolay olur. İnkâr edenler için bir bahane kalmaz. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Mecrur mahalde,  يَهْد۪ي  fiiline müteallık has ism-i mevsûl  الَّت۪ي ’nin sılası olan  هِيَ اَقْوَمُ , sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Kur'an, insanların yalnız bir fırkasını değil, Musa'ya verdiğimiz kitap gibi bütün insanları, yolların en kadiri ve en sağlamı olan tevhid ve İslâm dinine iletir; hidayet düsturu olarak ona sarılanları hidayete erdirir; yoksa hidayeti bilfiil tahsil etmesi, müminler içindir. (Ebüssuûd)

وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْراً كَب۪يراًۙ

Cümle  وَ ’la  يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ  cümlesine atfedilmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiilin tecessüm özelliği muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek konuyu iyice kavramasına yardımcı olur.

Cenab-ı Hakk'ın, “O, güzel amellerde bulunan müminlere kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu da müjdeler"” ifadesinde, Cenab-ı Hak, Kur'an'ı şu üç sıfatla vasfetmiştir: 

Birincisi: Onun, en doğru olan yola iletmesi, 

İkincisi: Onun, salih amel işleyenlere büyük bir mükâfatı müjdelemesi. 

Üçüncüsü: Cenab-ı Hakk'ın “Ahirete iman etmeyenlere ise pek acıklı bir azap hazırladığımızı bildirir.” ayetinin ifade ettiği husustur. Zira en doğru inanç ve en uygun amel, onu yapana, en mükemmel ve en büyük menfaati sağladığı gibi aynı şekilde onu yapmayana da onu yapmamak en büyük zararı getirir. (Fahreddin er-Râzî) 

Mef’ûl konumundaki ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ  cümlesi, muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu  اَنَّ لَهُمْ اَجْراً كَب۪يراًۙ  cümlesi sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. 

Cümlede, takdim-tehir ve îcaz-ı hazif sanatları vardır. 

لَهُمْ  car mecruru  اَنَّ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır.  اَجْراً كَب۪يراًۙ  masdar harfi  اَنَّ ’nin muahhar ismidir. 

Faide-i haber inkârî kelam olan bu isim cümlesi, masdar tevilinde, takdir edilen  بَ  harfiyle birlikte يُبَشِّرُ  fiiline müteallıktır. 

كَب۪يراًۙ , muahhar mübteda için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

اَجْراً ’deki tenvin kesret, nev ve tazim ifade eder. Kimsenin tahayyül edemeyeceği evsafta olduğuna işarettir.  كَب۪يراًۙ  sıfatı, اَجْراً ’in tasavvur edilemez evsafta olduğu anlamını destekler.

الْقُرْاٰنَ - يَهْد۪ي - الْمُؤْمِن۪ينَ - الصَّالِحَاتِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

وَاَنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً۟

İsim cümlesidir. وَ  atıf harfidir.  اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesine dahil olur, cümleye masdar anlamı verir. 

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  اَنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يُؤْمِنُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُؤْمِنُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالْاٰخِرَةِ  car mecruru  يُؤْمِنُونَ  fiiline müteallıktır.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel mahzuf harf-i cer ile birlikte makablindeki masdar-ı müevvele müteallıktır.

اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً۟  cümlesi  اَنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

اَعْتَدْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  لَهُمْ  car mecruru  اَعْتَدْنَا  filine müteallıktır.

عَذَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اَل۪يماً۟  kelimesi,  عَذَاباً ’in sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاَنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً۟

وَ  atıf harfidir. Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu cümle, masdar teviliyle önceki ayetteki masdar-ı müevvele atfedilmiştir. Atıf sebebi tezattır.

Masdar-ı müevvel, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir.

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi, bahsedilen kişilere tahkir ifade eder. Sılası olan  لَا يُؤْمِنُونَ  cümlesi menfi muzari fiil sıygasındadır, hudûs ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiilin tecessüm özelliği muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek konuyu iyice kavramasına yardımcı olur.

اَنَّ ’nin haberi olan  اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَاباً اَل۪يماً۟ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Hükmü takviye, hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

اَل۪يماً۟ , mef’ûl konumundaki  عَذَاباً  için sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

عَذَاباً ’deki tenvin kesret ve nev ifade eder. Kimsenin tahayyül edemeyeceği evsafta olduğuna işarettir.  اَل۪يماً۟  sıfatı,  عَذَاباً ’in tasavvur edilemez evsafta olduğu anlamını destekler.

Önceki ayettle, bu ayetteki masdar-ı müevvel cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

عَذَاباً - اَل۪يماً۟  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

وَيَدْعُ الْاِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَٓاءَهُ بِالْخَيْرِۜ 

Fiil cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  يَدْعُ  fiili  وَ  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.  الْاِنْسَانُ  fail olup lafzen merfûdur.

بِالشَّرِّ  car mecruru   يَدْعُ  fiiline müteallıktır. 

دُعَٓاءَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  بِالْخَيْرِ  car mecruru   دُعَٓاءَهُ ’ya müteallıktır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur'an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdil bazen de farklı harf-i cerler ile kullanılabilir.  بِ  harf-i ceriyle kullanılırsa bilgi ve cehalet manası ifade eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَكَانَ الْاِنْسَانُ عَجُولاً

وَ  istînâfiyyedir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

الْاِنْسَانُ  kelimesi  كَانَ ’nin ismi olup merfûdur.  عَجُولاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup mansubdur. عَجُولا  kelimesi فعول  vezninde sıfat- müşebbehedir. 

Sıfat-ı müşebbehe; “benzeyen sıfat” demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsm-i failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde, sıfat-ı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsm-i fail değişen ve yenilenen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَيَدْعُ الْاِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَٓاءَهُ بِالْخَيْرِۜ 

وَ  istînâfiyyedir. Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder. Ayrıca muzari fiilin tecessüm özelliği muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek konuyu iyice kavramasına yardımcı olur.

Normal kaideye göre ayetteki  يَدْعُ  [çağırır] fiilinin sonuna  وَ  getirilmesi gerekirdi. Fakat bu kelime Kur'an yazısında  وَ ’sız gelmiştir. Çünkü bu  وَ  lafızda (telaffuzda) gözükmemiştir. Ama bu, mana bakımından hazf edilmemiştir. Çünkü bu fiil, ref mahallindedir. Bunun bir benzeri de (Nisa Suresi, 146); (Kaf Suresi, 41) ve (Kamer Suresi, 5) ayetleridir. (Fahreddin er-Râzî) 

İzafetle gelen  دُعَٓاءَهُ , mef’ûlü mutlak olarak mansubdur. 

Car mecrur  بِالْخَيْرِۜ , masdar kalıbındaki  دُعَٓاءَهُ ’ya müteallıktır.

İsm-i tafdil kalıbındaki الْخَيْرِۜ  ve  الشَّرِّ  kelimeleri mübalağa ifade eder.

بِالشَّرّ  ve بِالْخَيْرِۜ  lafızlarındaki  بِ  harf-i ceri, Allah Teâlâ’nın  وامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ  şeklindeki Maide Suresi 6. Ayette olduğu gibi amilin mamulune bitişmesini tekid içindir. Ya da duanın acele manasını tazmin için olabilir. O zaman Allah Teâlâ’nın  يَسْتَعْجِلُ بِها الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها   Şura Suresi 18. ayette buyurduğu gibi olur. (Âşûr)

يَدْعُ  fiilinin sonundaki  وَ  insanın aceleciliğine işaret için düşürülmüş olabilir.

يَدْعُ الْاِنْسَانُ بِالشَّرِّ  - دُعَٓاءَهُ بِالْخَيْرِۜ  ibareleri arasında mukabele sanatı vardır.

يَدْعُ - دُعَٓاءَهُ  kelimelerinin arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları, بِالْخَيْرِۜ - بِالشَّرّ  arasında ise tıbâk-ı îcab sanatı vardır. 

وَكَانَ الْاِنْسَانُ عَجُولاً

وَ  istînâfiyyedir.  كَانَ ’nin dahil olduğu, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  كَانَ ’nin haberi olan  عَجُولاً, sıfat-ı müşebbehe kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan, s. 124)

الْاِنْسَانُ  kelimesinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

İsm-i fail, kişinin elinde olan fiillerden yapılır. İrade dışında olan fiillerden ism-i fail yapılmaz. Bu tür fiilierin ism-i failini sıfat-ı müşebbehe üstlenir. (Yrd.Doç.Dr. M.Akif Özdoğan KSÜ. İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2007) s. 55 - 90 Arapçada İsm-İ Fâil Ve İşlevleri)

İnsandan murad insan cinsidir; onun bazı fertlerinin hali, hepsine isnad edilmiştir. Yahut insanların bazı zamanlardaki hali hikâye edilmektedir. Birincisine göre mana şöyledir: Kur'an, insanları en yüksek hayra, en büyük mükâfata çağırmaktadır ve en büyük şer olan elem verici azaptan da insanları sakındırmaktadır.Ya da onların dilleriyle istemesi değil, fakat sonuç olarak, bu neticeye varan, bunu gerektiren kötü amelleriyle mecazî istemeleridir. (Ebüssuûd)

وَجَعَلْنَا الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اٰيَتَيْنِ فَمَحَوْنَٓا اٰيَةَ الَّيْلِ 

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.

جَعَلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  الَّيْلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

النَّهَارَ  atıf harfi وَ ’la  الَّيْلَ ’ye matuftur.  اٰيَتَيْنِ  kelimesi  جَعَلْنَا ’nın iki mef’ûlu yerinde olup müsenna olduğu için  ي  ile mansubdur.

فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

مَحَوْنَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

اٰيَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  الَّيْلِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

 وَجَعَلْـنَٓا اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ

Cümle  atıf harfi وَ ‘la makabline atfedilmiştir.

جَعَلْـنَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

اٰيَةَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. النَّهَارِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

مُبْصِرَةً  kelimesi  جَعَلْـنَٓا ’nın iki mef’ûlu yerinde olup fetha ile mansubdur.

لِ  harfi,  تَبْتَغُوا   fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, لِ  harf-i ceriyle birlikte birinci  جَعَلْـنَٓا  fiiline müteallıktır.

تَبْتَغُوا  fiili  نَ ’un  hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فَضْلاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

رَبِّكُمْ  car mecruru  تَبْتَغُوا  fiiline veya  فَضْلاً ’nin mahzuf sıfatına müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır.

Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَۜ

وَ  atıf harfidir.  لِ  harfi,  تَعْلَمُوا  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, لِ  harf-i ceriyle birlikte birinci  جَعَلْـنَٓا  fiiline müteallıktır.

تَعْلَمُوا  fiili  نَ ’un  hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

عَدَدَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  السِّن۪ينَ  muzâfun ileyh olup cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için cer alameti  ي ’dır.

الْحِسَابَ  kelimesi atıf harfi وَ  ile  السِّن۪ينَ ’e matuftur.

وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلاً

وَ  atıf harfidir.  كُلَّ  mahzuf fiilin mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur. Takdiri, فصّلنا şeklindedir.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

فَصَّلْنَاهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

تَفْص۪يلاً  mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur.

Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:

1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.

2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.

3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak  فَعْلَةً  vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.

وَجَعَلْنَا الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اٰيَتَيْنِ فَمَحَوْنَٓا اٰيَةَ الَّيْلِ

وَ  istînâfiyyedir. İlk cümle, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

النَّهَارَ, iki mef’ûle müteaddi olan  جَعَلْنَا  fiilinin birinci mef’ûlu olan  الَّيْلَ ’ye matuftur. Cihet-i camiâ, tezattır. 

Bu ayetteki  جَعَل  fiili,  خلق  fiilinin ifade ettiği anlamları yüklenemez. Zira Allah gece ve gündüzden bahsederken  َخلق  fiilini kullanmış, insanın her an içinde yaşadığı değil de etrafında olup ancak dikkatini verdiği zaman anlayabileceği gece ve gündüz gibi kevnî ayetlerden farklı olan varlığının delillerini ise başka bir fiil ve sıyga ile ifade etmiştir. (Hasan Uçar Kur'an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

Ayette gecenin önce zikredilmesi, tahakkuk sırasını gözetmek içindir. Çünkü gecenin açılmasıyla gündüz meydana gelir ve gece ay başları belli olur. Eğer gece, bir önceki güne izafe edilmiş olsa (ona bağlı sayılsa), o gece ayrı aydan ve onun gündüzü ayrı aydan sayılır. Bir de gündüz ayetinin, vasıtasız olarak ona terettüp ettirilmesi için gece önce zikredilmiştir. (Ebüssuûd)

فَمَحَوْنَٓا اٰيَةَ الَّيْلِ  cümlesi de müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Hükümde ortaklık nedeniyle makabline  فَ  ile atfedilmiştir.

مَحَوْ  silmek demektir. Nurun yokluğu manasında kullanılır. Çünkü nur eşyayı gösterir. Karanlıkta ise eşya görünmez. Eşyanın gizlenmesi  مَحَوْ  (silinmeye) benzetilmiştir. Bunun mukabili olan  وجَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً  ayetinde olduğu gibi. Yani karanlığı ayet kıldık demektir. Görmenin sebebini ayet kıldık.  مُبْصِرَةً  vasfının gündüziçin kullanımı, sebebe isnad edilme yoluyla mecaz-ı aklîdir. (Âşûr)

فَمَحَوْنَٓا اٰيَةَ الَّيْلِ (Gece ayetini sildik) ifadesinde ayet, alamet anlamındadır. Bir görüşe göre ayetin silinmesi ile -Allahu a’lem- “bu konuda Allah Teâlâ’nın bilgisini zatına sakladığı, gizemli bir fayda sebebiyle gecenin karanlığını, manası anlaşılmayan, mahiyeti bilinmeyen, müşkil bir şey kıldık” anlamı kastedilmiştir. Silmenin (el-mahv) gerçek anlamı, bir şeyin izini belirsizleştirmektir. Araplar, kitabın satırları okuyucuya karışık, gizli gelecek derece silinip belirsizleştiğinde  مَحَوْتُ الكتاب (yazıyı sildim) derlerdi. Bir grup kimse de demiştir ki gecenin ayetinden maksat özel olarak aydır. Onun silinmesi ise bu konuda sadece Allah Teâlâ’nın bildiği bir fayda sebebiyle ayın ışığı güneşin ışığından daha zayıf olsun diye (Ay) yüzeyinde böyle bir iz silmenin gerçekleştirilmiş olmasıdır. Gündüzün ayeti ise güneştir. Başkaları da şöyle demiştir: Aksine gecenin ve gündüzün ayetleri demek bütünüyle gündüzün aydınlığı ve bütünüyle gecenin karanlığı demektir. Çünkü daha önce zikrettiğimiz üzere, aydınlık (الضوء) gündüzün alameti, karanlık da gecenin alametidir. (Şerîf er-Radî, Kur'an Mecazları)

الَّيْلَ - النَّهَارَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

اٰيَتَيْنِ - اٰيَةَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

وَجَعَلْـنَٓا اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَۜ 

Aynı üslupta gelen  وَجَعَلْـنَٓا اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً  cümlesi makabline matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mef’ûl olan  مُبْصِرَةً , nekre gelerek tazim ifade etmiştir.

وَجَعَلْـنَٓا اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً  Gündüzün ayetini de (her şeyi) aydınlatıcı yaptık sözünde iki yorum vardır. İlk yoruma göre anlamı şöyledir: Gece ayetinin tersine biz gündüzün ayetini perdesi kaldırılmış vaziyette, gözlerin apaçık göreceği şekilde yaptık. Çünkü biz  gece ayetini her tarafı zifiri karanlık, perdesi örtülmüş vaziyette kılmışızdır. Diğer yoruma göre buradaki  مُبْصِرَةً  kelimesi, gündüz vakti insanlar görür ve yollarını bulur demektir. Nitekim Arapların  نهارٌ صاءمٌ ve  ليْلٌٌ قاءمٌ (oruç tutan gündüz, namaz kılan gece) sözleri de böyledir. Bu ifade, insanlar gündüz oruç halinde olur; gece namaz halinde olur demektir. (Bu tabirler, eylemin zamana isnad edilmesi dolayısıyla aklî / isnadî mecazdır. Gerçekte bu eylemleri yapan insanlardır. Gündüze görme eylemini isnad da bu kabildendir. Ancak müellif, bu tabirlerde sahip manasındaki ehli kelimesinin hazf edilmesiyle hazıf mecazı yorumuna da yer vermiştir. (Şerîf er-Radî, Kur'an Mecazları)

Sebep ifade eden ta’lil lamının dahil olduğu  لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ  cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar teviliyle  جَعَلْـنَٓا  fiiline müteallıktır.

فَضْلاً ’deki tenvin nev, kesret ve tazim ifade eder. 

رَبِّكُمْ  izafetinde Rabb ismine muzâf olan  كُمْ  zamiri dolayısıyla muhataplar, şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet, Allah Teâlâ’nın onları rububiyet vasfıyla desteklediğinin işaretidir. 

Ayetteki ikinci masdar-ı müevvel cümlesi  وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَۜ , birinciye matuftur.

عَدَدَ  - الْحِسَابَۜ kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

جَعَلْنَا - مِنْ رَبِّكُمْ  kelimeleri arasında mütekellimden gaibe geçişe güzel bir iltifat sanatı vardır. (Müşerref Ulusu (Ülger), Arap Dili Ve Belâgatı İltifat Sanatı)

الَّيْلَ - النَّهَارَ  - اٰيَةَ - جَعَلْنَا  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

Ayette gece ve gündüz, ayet/delil olma hükmünde cem‘ edilmiş, sonra ise gece karanlık, gündüz ise aydınlık özelliğiyle birbirinden tefrîk edilmiştir. (Dr. Mustafa Aydın Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)  

محو الايۀ  ve  إپصر الايۀ  ifadelerinde istiare veya mecâz-ı aklî vardır.

Çünkü gündüz görmez, aksine onda görülür. Bu, bir şeyin zamana isnadı kabilindendir. (Safvetü’t Tefasir) 

وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلاً

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümlede îcâzı hazif sanatı vardır.  كُلَّ , takdiri  فَصَّلْنَا  (detaylandırdık) olan mahzuf fiilin mef’ûlüdür. Bu takdire göre cümle mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

شَيْءٍ ’deki tenvin kesret ve nev ifade eder. 

فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلاً  cümlesi tefsiriyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Önceki cümleyi bir başka lafızla açıklayan tefsîriyye cümlesi, öncesinden ne kastedildiğini açıklayan beyan cümlesidir. Mef’ûlu mutlak dolayısıyla faide-i haber talebî kelamdır. 

Bütün bunlarda küfür ile iman, dalalet ile hidayetin misal getirilmesine işaret vardır. Bundan dolayı ayet  وآتَيْنا مُوسى الكِتابَ  sözünün peşi sıra gelmiştir ve bu idmâc, Kur'an’ın belâgî uslubuna ve icazına uygun olarak ayete birçok mana katmıştır. (Âşûr)

Ayette fiiller mazi sıygada gelerek hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ 

Cümle atıf harfi و ’la makabline matuftur. 

كُلَّ  mahzuf fiilin mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur. Takdiri, ألزمنا  şeklindedir.

اِنْسَانٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

اَلْزَمْنَاهُ  sükun üzere mebni mazi fiildir.  Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

طَٓائِرَهُ  mef’ulun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

ف۪ي عُنُقِه۪  car mecruru  اَلْزَمْنَا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

اَلْزَمْنَاهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لزم ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

طَٓائِرَهُ  kelimesi sülâsî mücerred olan  طير  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَاباً يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً

Fiil cümlesidir.  نُخْرِجُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

لَهُ  car mecruru  نُخْرِجُ  fiiline müteallıktır. 

يَوْمَ  zaman zarfı olup  نُخْرِجُ  fiiline müteallıktır.  Aynı zamanda muzâftır.  الْقِيٰمَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

يَوْمَ  hem cümleye, hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)   

كِتَاباً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  يَلْقٰيهُ  fiili  كِتَاباً ’in sıfatı olarak mahallen mansubdur.

يَلْقٰيهُ  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مَنْشُوراً  kelimesi gaib zamirden hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)   

وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ

Hükümde ortaklık sebebiyle  وَ ’la önceki ayetteki istînâfa atfedilen cümlede, îcâzı hazif sanatı vardır.  كُلَّ , takdiri  اَلْزَمْنَا  [bağladık] olan mahzuf fiilin mef’ûlüdür. Bu takdire göre cümle mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اِنْسَانٍ ’deki tenvin, belirsiz bir ferdi ifade eder. 

اَلْزَمْنَاهُ طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪  cümlesi, tefsiriyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Önceki cümleyi bir başka lafızla açıklayan tefsîriyye cümlesi, öncesinden ne kastedildiğini açıklayan beyan cümlesidir.

ف۪ي عُنُقِه۪  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  عُنُقِ  ile  طَٓائِرَ  arasındaki irtibat, zarf ve mazrûf arasındaki mutlak irtibata benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Bilindiği gibi ف۪ي  harfi, zarfiyedir. Bağlama işi boynun içinde değil dışında olur. Dolayısıyla burada علي harfi olmalıydı. Çünkü  عُنُقِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Câmi; temekkün (yerleşme, sabit olma)’dür.  ف۪ي  harfi mübalağa ifadesi için kullanılmıştır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belagat Dersleri Beyan İlmi)

Amellerin boyna dolanması, kendisine şiddetle bağlı ve son derece irtibatlı olduğunu tasvir etmek içindir. Yani biz yaptıklarını kendisine öyle sımsıkı bağlı kıldık ki ebedi olarak onu bırakmayacak; tıpkı boyundaki gerdanlık ve demir halka misali, her halükârda ondan ayrılmayacaktır. (Ebüssuûd, İrşad)

طَٓائِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ۜ  [Kuşunu boynuna bağlarız.] Burada latif bir istiare vardır. Kuş manasına gelen طَٓائِرَ  kelimesi, insanın ameli için müstear olarak kullanılmıştır. Araplar kuşun uçuşundan uğurluluk veya uğursuzluk umdukları için, hayrın ve şerrin kendisine istiare yoluyla kuş ismine verdiler. (Safvetü't Tefasir-Fahreddin er-Râzî) 

İnsanın boynuna asılan طَٓائِرَ [kuş] kelimesi mecazî bir kullanımdır. Burada lafzın hakikat manasında kastedilen kuş değil, mecazi anlamda kullanılan  طَٓائِرَ  kelimesinin, geçmişte mevcut bir inanışı ödünç alan bir alakası vardır. Araplarda yolculuğa çıkan kişi kuşları uçurur, kuşlar sağa doğru uçarlarsa buradan yapılacak yolculuğun  تفاعل /uğurluluk getireceğine; şayet kuşlar sola doğru uçarlarsa bunun da  تشاعم (uğursuzluk) getireceğine inanılırdı. Gelecekte olacak olayın hayırlı veya şerli olacağını kuşlara nispet ederlerdi. Bu anlayışın zihinlerdeki kalıbından hareketle Allah’ın takdiri olan hayır ve şer, sebebe nispet edilerek istiare sanatıyla burada takdim edilmiştir. Allah’ın takdiri olan hayır ve şer, sebep nispet edilerek istiare yapıldı. Ya da diğer bir bakışla kulun işlediği amel, rahmet ve yokluk için sebep kılındı ve bu nedenle derler ki bu senin sebebinle (طائرتك) değil, Allah’ın lütfuyla (طائرلله) bir nimettir. Yani bu, Allah’ın takdiriyledir, sizin uğurlu veya uğursuz saydığınızdan dolayı değildir. (ez-Zemahşeri, Ebu’l Kasım Carullah Mahmud b.Ömer, el-Keşşaf an Hakaiki’t Tenzil)

وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَاباً يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً

ألزمنا كلّ اِنْسَانٍ  cümlesine matuftur. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi sıygadan muzariye geçilerek iltifat yapılmıştır. 

Mef’ûl olan  كِتَاباً ’deki tenvin nev ifade eder.

كِتَاباً  için sıfat konumundaki  يَلْقٰيهُ مَنْشُوراً  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

كِتَاباً  mef'ûl olarak mansubdur ya da mahzûf mef’ûlden yani  طَٓائِرَ ’e râci zamirden haldir.  مَنْشُوراً  ise mef’ûlundan hal’dir. (Beyzâvi)

يَلْقٰيهُ ’daki mansub gaib zamirden hal olan  مَنْشُوراً , tetmîm yoluyla yapılan ıtnâb sanatıdır.

Kelamda kastedilen manadan başkasını çağrıştırmayacak bir fazlalığın mübalağa veya benzeri bir nükteden dolayı getirilmesine tetmîm denir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: İtnâb-Îcâz (I) Kur'an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

يَلْقٰيهُ  (onu yakalar) fiili  يَجِدُهُ  (onu bulur) anlamında müsteardır. Bulmak; bir kişiyi yakalamaya nispet edilerek teşbih yapılmıştır.  النَّشْرُ , yaptığı her şeye süratle muttali omasından kinayedir. Çünkü kitap, sahibiyle kavuşmadan önce okunması için hazırlanmıştır. (Âşûr)

اِقْرَأْ كِتَابَكَۜ 

Cümle mukadder mekulü’l-kavli olup mahallen mansubdur. Takdiri; قائلين اقرأ (Oku derler.) şeklindedir.

Fiil cümlesidir.  اِقْرَأْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.  

كِتَابَكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

كَفٰى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَس۪يباًۜ

كَفٰى  elif üzere mukadder fetha üzere mebni mazi fiildir.  بِ  harf-i ceri zaiddir. 

نَفْسِ  lafzen mecrur, fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الْيَوْمَ  zaman zarfı fetha ile mansubdur.  عَلَيْكَ  car mecruru  حَس۪يباً  kelimesine müteallıktır.  حَس۪يباً  temyiz olup fetha ile mansubdur.

Temyiz; kendisinden önce geçen mübhem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur.

Temyiz ikiye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِقْرَأْ كِتَابَكَۜ 

Emir üslubunda talebî inşaî isnad olan ilk cümle, takdiri  قائلين  (derler) olan fiilin mekulü’l-kavlidir. Fiilin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır.  اِقْرَأْ كِتَابَكَۜ [Kitabını oku!] ifadesinde hazif yoluyla icaz vardır. (Kıyamet gününde ona, kitabını oku denilir.) demektir. (Safvetü’t Tefasir)

Bir görüşe göre bu kitaptan murad, amellerinin, eserlerinin iz bıraktığı kendi nefsidir. Zira hayır olsun veya şer olsun, insandan sâdır olan her amel, insanın ruhunda özel bir tesir bırakır. Ancak ruh bedene bağlı olduğu müddetçe anılan tesir gizli kalır. Ruhun bedenden alakası kesildiği zaman, onun kıyameti kopmuş olur. Çünkü ruh, o zamana kadar bedende sükûnet ve istikrar hakirdeydi. Bedenden ayrıldığında ise harekete geçer ve yüce âleme doğru yükselmeye yönelir. İşte o zaman perde kalkar; haller ortaya çıkar ve ruh levhası üzerinde, ömrü müddetince yaptığı her şeyin resmi zuhur eder. Amellerin yazılması ve okunması bu demektir. (Ebüssuûd)

كَفٰى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَس۪يباًۜ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. 

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Cümledeki  بِ  harfi zaiddir, tekid ifade eder.

بِنَفْسِكَ  ibaresinde tecrîd sanatı vardır.

حَس۪يباًۜ  temyizdir,  عَلَيْ da sılasıdır, çünkü  يا حاسب  manasınadır, ya da yeter manasınadır. (Beyzâvî)

مَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ۚ 

مَنِ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur. 

اهْتَدٰى  şart fiili olup elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

يَهْتَد۪ي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. 

لِنَفْسِه۪  car mecruru  يَهْتَد۪ي ’deki  failinin mahzuf haline müteallıktır. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اهْتَدٰى  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  هدي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَاۜ

و  atıf harfidir.  مَنِ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur. 

ضَلَّ  şart fiili olup fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

يَضِلُّ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.  عَلَيْهَا  car mecruru  يَضِلُّ ’deki failinin mahzuf haline müteallıktır. 

 وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۜ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَزِرُ   merfû muzari fiildir.  وَازِرَةٌ  fail olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda sıfattır. Mevsuf hazf edilmiştir. Takdiri, نفس وازرة  (kimse taşıyıcı) şeklindedir.

وِزْرَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اُخْرٰى  muzâfun ileyh olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda sıfattır. Mevsuf hazf edilmiştir. Takdiri,  نفس أخرى  şeklindedir.

 وَمَا كُنَّا مُعَذِّب۪ينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً

وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.

كُنَّا  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. نَا  muttasıl zamir  كُنَّا ’nın ismi olarak mahallen merfûdur.

مُعَذِّب۪ينَ  kelimesi, كُنَّا ’nın haberi olup nasb alameti  ي ’dir.Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir.  نَبْعَثَ  muzari fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir.

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra 3) Lam-ı cuhûddan sonra 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra 5) Vav-ı maiyye (وَ)’den sonra 6) Sebep fe (فَ)’sinden sonra. Burada harf-i cerden sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  مُعَذِّب۪ينَ ’e müteallıktır.

نَبْعَثَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. رَسُولاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

مُعَذِّب۪ينَ   kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan tef’il babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ۚ 

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. İlk cümle, şart üslubunda, haberî isnaddır. Şart cümlesi  مَنِ اهْتَدٰى  şeklinde isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ismi  مَنِ  mübteda konumundadır.  اهْتَدٰى, haberdir. Haberin mazi fiil sıygasında cümle olması hükmü takviye, hudûs, sebat temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

Şartın cevabı olan  اِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪  cümlesi  اِنَّمَا  kasr edatıyla tekid edilmiş, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır. Kasr, fiille car mecrur  arasındadır. Kasr-ı sıfat ale’l mevsuftur. Hidayet üzere olmanın, insanın sadece kendi menfaatine olduğu  vurgulanmıştır. 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır.

 وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَاۜ 

Aynı üslupta gelen  وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَاۚ  cümlesi, makabline atfedilmiştir. İnşaî olmak bakımından aralarında mutabakat bulunan iki cümlenin birbirine atıf sebebi tezattır.

اِنَّمَا  kasr edatı, siyakında açıkça veya zımnen bir sorunun olduğu ayetlerde cevap olarak gelir. Muhatap konunun cahili değildir ve doğruluğuna itiraz etmiyordur ya da bu konuma konulmuştur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

فَمَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ۚ  cümlesiyle  وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَاۚ  cümleleri arasında güzel bir mukabele sanatı vardır.

اِنَّمَا  ve  مَنِ ’lerin tekrarında reddü'l-acüz ale's-sadr,  ضَلَّ - يَضِلُّ ve  يَهْتَد۪ي - اهْتَدٰى  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır. 

عَلَيْهَاۚ - لِنَفْسِه۪ۚ  ile  ضَلَّ - اهْتَدٰى  kelime grupları arasında tıbâk-ı îcab vardır.

وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰىۜ 

İstînâfa matuf cümle, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Mef’ûlu mutlak olan  وِزْرَ  ile  cümle tekid edilmiştir.

لَا تَزِرُ - وِزْرَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı selb sanatı vardır.

تَزِرُ - وَازِرَةٌ - وِزْرَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

تَزِرُ - وَازِرَةٌ  - وِزْرَ  kelimeleri arasında cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

Bu cümledeki kelimeler arasında var olan tenasüp, dikkat çekicidir.

Ayette geçen وِزْرَ , günah, ağırlık ve yük anlamındadır. Yani günah taşıyan nefis başka bir nefsin günahını taşımaz. Aksine her nefis kendi günahını taşır. Bu sebeple, bir insan, başkasının günahıyla sorumlu tutulamaz. Bu ayet-i kerimenin açıklamış olduğu bu hüküm, daha önce açıklanan “Her insanın amelini boynuna bağladık.” (İsra Suresi, 13) ayetindeki hükmü pekiştirmektedir. (Rûhu’l Beyan)

 وَمَا كُنَّا مُعَذِّب۪ينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً

Menfi  كَان ’nin dahil olduğu cümle, istînâfa matuftur. Sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  كَان ’nin haberi, ism-i fail kalıbında gelmiştir.

İsm-i failin önünde  كَان  yardımcı/nakıs fiili bulunursa, şimdiki veya geniş zaman hikâyesi için kullanılır. İsm-i fail, süreklilik ifade eden fiillerden sonra (كَان  ve benzerleri içerisinde yer alan) muzari fiil yerine gelebilir. (Yrd. Doç. Dr. M. Akif Özdoğan KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (2007) s. 55 - 90 Arapçada İsm-i Fâil ve İşlevleri)

Azaptan murad ne olursa olsun, “bir peygamber göndermedikçe” ifadesi, azabın mutlak olarak hiç olmayacağını bildirmek için değil, bunun tahakkukundan önce olmayacağını bildirmek içindir. Yoksa uhrevî azabın peygamber geldikten sonra hemen vaki olması mümkün olmadığı gibi dünyevî azap da onu gerektiren ahlâksızlık ve isyandan sonra ancak hasıl olur. (Ebüssuûd)

Gaye bildiren harf-i cer  حَتّٰى ’nın gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  نَبْعَثَ رَسُولاً  cümlesi,  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde  مُعَذِّب۪ينَ ’ye müteallıktır.

نَبْعَثَ  fiilinin mef’ûlü olan  رَسُولاً , tazim için nekre gelmiştir.

وَاِذَٓا اَرَدْنَٓا اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنَا مُتْرَف۪يهَا فَفَسَقُوا ف۪يهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ 

وَ  atıf harfidir. اِذَٓا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir. 

اَرَدْنَٓا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَرَدْنَٓا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. نُهْلِكَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

Fiili muzarinin başına “اَنْ ” harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdarı müevvel cümlesi)” denmektedir. Kur'an-ı Kerim’de çok nadir de olsa bazen cümlede  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i cerini ve  اَنْ ’den sonra da nâfiye lâ’sını  (لَا)  görebiliriz.  لِئَلَّا  şeklinde yazılır. Bazen ise bu  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i ceri ve nâfiye lâ’sının  (لَا)  hazf edildiğini görebiliriz. Ancak lafızda olmadığı halde manaları geçerlidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَرْيَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

فَ  karinesi olmadan gelen  اَمَرْنَا  cümlesi şartın cevabıdır. اَمَرْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur. 

مُتْرَف۪يهَا  mef’ûlun bih olup nasb alameti ي ’dir. İzafetten dolayı  ن  harfi hazf edilmiştir.

Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

فَ  atıf harfidir.  فَسَقُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.  ف۪يهَا  car mecruru  فَسَقُوا  fiiline müteallıktır. 

فَ  atıf harfidir.  حَقَّ  fetha üzere mebni mazi fiildir. عَلَيْهَا  car mecruru  حَقَّ  fiiline müteallıktır.  الْقَوْلُ  fail olup lafzen merfûdur. 

فَدَمَّرْنَاهَا تَدْم۪يراً

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  دَمَّرْنَاهَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

تَدْم۪يراً  mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur.

Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:

1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.

2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.

3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak  فَعْلَةً  vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.

مَرَّةً  kelimesi de mef’ûlu mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir.Burada tekid için gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

وَاِذَٓا اَرَدْنَٓا اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنَا مُتْرَف۪يهَا فَفَسَقُوا ف۪يهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْم۪يراً

وَ  atıf harfidir. zaman zarfı  اِذَٓا ’nın dahil olduğu cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Müspet mazi fiil sıygasında gelen  اَرَدْنَا , şart cümlesi, اِذَٓا ’nın muzâfun ileyhidir.

Masdar harfi  اَنْ ’i takibeden  نُهْلِكَ قَرْيَةً  cümlesi, masdar tevilinde olup  اَرَدْنَٓا  fiilinin mef’ûludur.

Masdar-ı müevvel cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt ve istimrar ifade etmiştir.

نُهْلِكَ قَرْيَةً   ibaresi mecazî isnaddır. Veya hal-mahal alakasıyla mecaz-ı mürsel diyebiliriz. Helak edilen karye değil karyedeki insanlardır.

Bazı alimler, ayetteki  اَمَرْنَا  ifadesinin (onlara taati emrettik), bazıları da (onların zenginliklerini artırdık) veya (onları emirler yaptık) anlamında olduğunu söylemişlerdir. (Dr. Mustafa Aydın Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

فَ  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  اَمَرْنَا مُتْرَف۪يهَا , müspet mazi fiil sıygasında  faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır

Allah'ın emirleri hepsine şamil olduğu halde bunların zikre tahsis edilmeleri, hitapta onların asıl olmaları, diğerlerinin ise onlara tabi olmaları sebebiyledir. Bir de emrin bunlara tevcih edilmesi, daha etkilidir. O şımarık zengin ileri gelenlere neyin emredildiği, ayette sarih olarak zikredilmemiştir. Ondan, hak ve hayrın murad olduğu anlaşılmaktadır. Zira Allah kötülüğü, edepsizliği emretmez, özellikle Kur'an’ın hidayeti zikredildikten sonra bu husus daha da açık olarak anlaşılmaktadır. (Ebüssuûd)

Aynı üslupta gelen  فَفَسَقُوا ف۪يهَا  cümlesi, şartın cevabına matuftur.

فَسَقُوا ف۪يهَا  ibaresindeki ف۪ي  harf-i cerinde istiare vardır. Fısk mazruf yerine konmuştur. Câmi’ her ikisinde de olan mutlak irtibattır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

Makabline matuf  فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ  cümlesi de aynı üslupta gelmiştir. Cihet-i camiâ tezâyüftür.

Yine müspet mazi fiil sıygasında gelen  فَدَمَّرْنَاهَا تَدْم۪يراً  cümlesinde mef’ûlu mutlak olan  تَدْم۪يراً , tekid ifade eder. Makabline matuf cümle faide-i haber talebî kelamdır.

Ayetteki fiillerin hepsi müspet mazi fiil sıygasında gelerek hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)

مُتْرَف۪يهَا - ف۪يهَا  kelimeleri arasında lûzum ma la yelzem sanatı vardır.

فَدَمَّرْنَاهَا - تَدْم۪يراً  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍۜ 

وَ  istînâfiyyedir.  كَمْ  haberiyye olup mukaddem mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

اَهْلَكْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَٓا  fail olarak mahallen merfûdur. 

مِنَ الْقُرُونِ  car mecruru  كَمْ ’in temyizidir.

مِنْ بَعْدِ   car mecruru  اَهْلَكْنَا  fiiline müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır.  نُوحٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

وَكَفٰى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يراً بَص۪يراً

Fiil cümlesidir. وَ istînâfiyyedir.  كَفٰى  mukadder fetha üzere mebni mazi fiildir.  

بِ  harf-i ceri zaiddir.  رَبِّكَ  lafzen mecrur, fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

بِذُنُوبِ  car mecruru  خَب۪يراً  veya بَص۪يراً ’e müteallıktır.

عِبَادِه۪  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

بَص۪يراً  ve  خَب۪يراً  kelimeleri كَفٰى ’nın temyizi olup fetha ile mansubdur. 

Temyiz; kendisinden önce geçen mübhem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur.

Temyiz ikiye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍۜ

وَ  istînâfiyye, haberiye olan  كَمْ  soru harfidir.  اَهْلَكْنَا  fiilinin mukaddem mef’ûlü olarak mahallen mansubdur. Müspet mazi fiil sıygasındaki cümle faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Peygamber Efendimizdir.

كَمْ  soru harfi; tehdit ve uyarı içindir. Nice manasındadır.

قُرُونِ , bir kavmin bir kuşağın yok olduğu süredir. Bu süre yirmi, otuz, kırk, seksen veya yüz senedir. (Ebüssuûd) 

مِنَ الْقُرُونِ  car mecruru,  كَمْ ’in açıklaması ve temyizidir. (Beyzâvî)

اَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ  ifadesinde mecaz-ı mürsel vardır. Helak olan karyeler değil, karyede yaşayan ahalidir. (İbdâu’l Beyan)

 وَكَفٰى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يراً بَص۪يراً

Cümle istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Tekid ifade eden zaid  بِ  harfi nedeniyle mecrur olan  رَبِّكَ , fiilin faili olarak merfû mahaldedir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

بِرَبِّكَ  ifadesindeki  بِ  zaiddir. Tekid ifade eder.

Ferrâ şöyle der:  بِرَبِّكَ  ifadesindeki  بِ  harf-i ceri, amel ettirilmez ise caizdir. Faillere bu  بِ ’nın gelmesi ancak, o fail onunla medh veya zem olunduğu zaman caizdir. Ama söz ile bir medh veya zem kastedilmediğinde,  بِ  harf-i cerinin failin başına gelmesi caiz olmaz. (Fahreddin er-Râzî)

Sıfat-ı müşebbehe kalıbında gelerek mübalağa ifade eden  خَب۪يراً  ve  بَص۪يراً , temyizdir. Temyiz, anlamı kuvvetlendiren ıtnâb sanatıdır. 

Peygamber Efendimize ait olan  كَ  zamirinin  رَبِّ  kelimesine izafeti, ona destek ve tazim içindir.

عِبَادِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait olan zamire muzâf olması  عِبَادِ ’ye tazim ifade etmiştir.

خَب۪يراً - بَص۪يراً  arasında muvazene vardır.