وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَقْرَبُوا  fiili  نَ ’un ımeczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَالَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  الْيَت۪يمِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır. الَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  بِ  harf-i ceriyle birlikte  تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  هِيَ اَحْسَنُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَحْسَنُ  haberdir.  İsm-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur'an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَتّٰٓى  gaye bildiren cer harfidir.  يَبْلُغَ  muzari fiilini gizli  اَنْ  ile nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir.

حَتّٰٓى  edatı 3 şekilde kullanılabilir: 1) Harf-i cer olarak gelir. 2) Başlangıç edatı olarak gelir. 3) Atıf edatı olarak gelir. Burada harf-i cer olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَن  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra 2) Atıf olan اَوْ’den sonra 3) Lam-ı cuhûddan sonra 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren  لِ) sonra 5) Vav-ı maiyye (وَ)’den sonra 6) Sebep fe (فَ) ’sinden sonra. Burada harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır.  يَبْلُغَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. 

اَشُدَّهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِۚ اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لاً

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اَوْفُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالْعَهْدِ  car mecruru  اَوْفُوا  fiiline müteallıktır. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. الْعَهْدَ kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi اِنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir. مَسْؤُ۫لاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur.  

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِۚ

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …وَلَا تَقْتُلُوا  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. İki cümle arasında hükümde ortaklık vardır. Cihet-i camiâ tezâyüftür.

Mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  الَّت۪ي , harfi-cerle birlikte  لَا تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. Sılası olan  هِيَ اَحْسَنُ , isim cümlesi formunda gelerek sübuta  işaret etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Gaye bildiren harf-i cer  حَتّٰى ’nın gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  يَبْلُغَ اَشُدَّهُ  cümlesi,  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, takdir edilen  بِ  harfi sebebiyle mecrur mahalde olup  لَا تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. Masdar-ı müevvel cümlesi muzari fiille gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

لَا  nefy harfi ve  اِلَّا  istisna edatı ile oluşan kasr, fiil ve müteallıkı arasında, kasr-ı mevsuf ales sıfattır.

وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِ  cümlesi, …لَا تَقْرَبُوا مَالَ cümlesine atfedilmiştir. Cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Atıf sebebi kükümde ortaklıktır. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen son cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkarî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi, كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş haberî isnaddır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, isim cümlesi olmasının yanında  اِنَّ  ile de tekid edildiğinden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَسْؤُ۫لاً ’in, haber olan  الْعَهْدَ ’e isnadı mecaz-ı aklîdir.

الْعَهْدَ  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

[Şüphesiz ahit, sorumluluk doğurur.] Yani ahit sahibinden onu zayi etmemesi, ona vefa göstermesi talep edilir. Bu ifadenin “ahde sorulur” şeklinde lafzen anlaşılması durumunda hayalî bir canlandırma (tahyîl) olması da mümkündür. Bu durumda sanki ahde, “Senden neden cayıldı bakalım; hakkın yerine getirilemez miydi!?” diye sorulacak ve böylece ahitten dönen kimsenin kınanması murat edilecektir ki bu durumda bu ifade tıpkı diri diri gömülen kız çocuğuna “Hangi suçtan dolayı öldürüldüğü”nün (Tekvir Suresi, 9) sorulacak olması gibidir. Burada ahit sahibinin mesul tutulacağı da kastedilmiş olabilir. (Fahreddin er-Râzî)