وَاِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَٓاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً

وَ istînâfiyyedir.  اِمَّا  lafzında, şart harfi olan  إنْ  harfi,  مَّا ’ya idgam edilmiştir. مَّا , zaide olup fiilin başındaki şart manasını, fiilin sonundaki  نَّ  da fiili tekid etmektedir.

اِمَّا ; yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. el-Mâlekî, talebî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının tahyir ve ibaha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, (Doktora Tezi)  

تُعْرِضَنَّ  şart fiili olup fetha üzere mebni muzari fiildir. Fiilin sonundaki  ن , tekid ifade eden nûn-u sakiledir. 

Tekid nunları, bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

Tekid nûnu çoğu zaman sarih kasem, gizli kasem ve nehiyden sonra gelir. Hal ve istikbal ifade eden muzari fiilin manasını sadece istikbal anlamına hamleder ve bu  ن , َّfiilin üç defa tekidini sağlar. (Kur'an’da Tekid Üslupları ve Çeşitleri Mehmet Altın Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

عَنْهُمُ  car mecruru  تُعْرِضَنَّ ’ye müteallıktır.  ابْتِغَٓاءَ  mef’ûlun lieclih olup fetha ile mansubdur.  رَحْمَةٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

Fiilin oluş sebebini bildiren mef’ûldür. “Mef’ûlün lieclihi” veya “Mef’ûlün min eclihi” de denir. Mef’ûlün leh mansubdur. Fiile, “neden, niçin?” soruları sorularak bulunur.

Türkçede “için, -den dolayı, sebebiyle, -sın diye, ta ki zira, maksadıyla, uğruna” gibi manalara gelir. Mef’ûlün leh fiilinin önüne geçebilir.

2 tür kullanımı vardır: 1) Harf-i cersiz kullanımı. 2) Harf-i cerli kullanımı

Harf-i cersiz olması için şu şartlar gereklidir:

a. Mef’ûlün leh, cümledeki fiilin masdarı dışında bir masdar olmalıdır.

b. Nekre (belirsiz) olmalıdır.

c. Mef’ûlün leh olacak masdarın (iç duygularımızı ifade ettiğimiz, “saygı göstermek, küçümsemek, korkmak, bilmek, bilmemek” gibi) kalbî fiillerden olması gerekir.

d. Fiilin faili ile mef’ûlün faili aynı olmalıdır.

e. Fiilin oluş zamanı ile mef’ûlün lehin oluş zamanı aynı olmalıdır.

Not: Mef’ûlün lehin harf-i cersiz kullanılabilmesi için yukarıdaki 5 şartın beraber bulunması gerekir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنْ رَبِّكَ  car mecruru  رَحْمَةٍ ’in mahzuf sıfatına müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

تَرْجُوهَا  cümlesi  رَحْمَةٍ ’in ikinci sıfatı olup mahallen mecrurdur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَرْجُوهَا  kelimesi  و  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.

Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir.  Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

لَهُمَا  car mecruru  قُلْ  fiiline müteallıktır. قَوْلاً  mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur.

Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:

1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.

2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.

3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak  فَعْلَةً  vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.

مَرَّةً  kelimesi de mef’ûlu mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir.Burada tekid için gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَيْسُوراً  kelimesi  قَوْلاً ’in sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تُعْرِضَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  عرض’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.

وَاِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَٓاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً

وَ   istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda, talebî inşâî isnaddır. Vuku bulması nadir durumlarda kullanılan  إن  şart harfi,  مَا  tekid ifade eden zaid harftir. Fiilin sonundaki şeddeli  ن  da tekid harfidir. Ayet, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Şart cümlesi olan  تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَٓاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا , müspet muzari fiil sıygasında gelmiştir.

Mef’ûlun lieclih olan  ابْتِغَٓاءَ ’nin muzâfun ileyhi olan  رَحْمَةٍ ’deki tenvin, tazim ifade eder. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Veciz anlatım kastıyla gelen  رَبِّكَ  izafetinde, Rabb ismine muzâfun ileyh olan  كَ  muhatap zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet Allah’ın rububiyet vasfıyla ona destek olduğunun işaretidir.

Car mecrur  مِنْ رَبِّكَ , muzâfun ileyh olan  رَحْمَةٍ ’in mahzuf sıfatına müteallıktır.

تَرْجُوهَا  cümlesi,  رَحْمَةٍ  için ikinci sıfattır. Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

Rabıta harfi  فَ  ile gelen cevap cümlesi  فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَيْسُوراً , emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şartın cevabı, talebî fiil cümlesi olduğu için başına  ف  gelmiştir.

مَيْسُوراً , mef’ûl olan  قَوْلاً  için sıfattır. 

تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَٓاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ  [Rabbinden rahmet istemeyi talep etmek] ifadesi, fakirlikten kinayedir. Çünkü malı kaybeden Allah’ın rahmetini ve ihsanını ister. Malın kaybı ihsan talebinin sebebi olunca, sebep müsebbip üzerine ıtlak olur ve fakirlik Allah’ın rahmetini istemek olur. (Fahreddîn er-Râzî, Nihâyetu’l Îcâz fî Dîrâyeti’l İ‘câz, er-Râzî)

ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِن رَبِّكَ  ifadesi  تُعْرِضَنَّ  fiilinin zamirinden hal olarak gelmiştir. Rabbinden rahmet isteyerek demektir. Burada  رَحْمَةٍ ’ten maksat bağlam karînesiyle rızıktır. Bu da rızkın rahmet için sebep olduğuna işaret eder. Çünkü hak edene hak ettiğini verirse mükâfatını alacaktır. Bu da idmâc sanatıdır. (Âşûr)

قُلْ - قَوْلاً  arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

تُعْرِضَنَّ - ابْتِغَٓاءَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً

وَ  istînâfiyyedir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَجْعَلْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Değiştirme manasına gelen  جَعَلَ kelimesi 3 şekilde gelir:

1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek  

2. Bir halden başka bir hale geçmek 

3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. 

Bu ayette “bir halden başka bir hale geçmek” manasında kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يَدَكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  ك  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

مَغْلُولَةً  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اِلٰى عُنُقِكَ  car mecruru  مَغْلُولَةً ’e müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَبْسُطْهَا  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

كُلَّ  onu tefsir eden mahzuf fiilin mef’ûlun mutlakı olup fetha ile mansubdur. الْبَسْطِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

فَ  sebebiyyedir. Muzariyi gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren harftir.

Fâ-i sebebiyyeden önce nefy, talep bulunması gerekir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, önce geçen mukadder masdara matuf olarak mahallen merfûdur. Takdiri, لا يكن منك غلّ ليدك أو بسط فقعود في الملام والحسرة (Elinizin zincirlenmesine veya açılmasına izin vermeyin ki bu yüzden hasret ve keder içinde kalmayın.) şeklindedir.

تَقْعُدَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.  مَلُوماً  hal olup fetha ile mansubdur.  مَحْسُوراً  hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim) (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً

وَ  istînâfiyyedir. Cümle nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. Aynı üslupta gelerek makabline atfedilen cümlenin atıf sebebi tezattır. 

Sebep bildiren masdar harfi  فَ ’nin dahil olduğu  وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ  cümlesi, masdar tevilinde önceki kelamdan hasıl olan masdara matuftur.

مَحْسُوراً  ve  مَلُوماً  ardarda gelmiş iki haldir. Hal failin veya mef’ûlün durumunu açıklamak için gelen ıtnâb sanatıdır.

Ayette fiillerin muzari sıygada gelmesi teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَغْلُولَةً - الْبَسْطِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır.

وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ  cümlesi ile  وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

الْبَسْطِ - تَبْسُطْهَا  kelimelerinde cinas-ı iştikak ve reddü'l-acüz ale's-sadr vardır.

مَلُوماً - مَحْسُوراً  ve  يَدَكَ - عُنُقِكَ  kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr vardır.

Zuhaylî’nin beyanına göre ayet-i kerîmede istiâre-i temsîliyye vardır.

وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ  ifadesinde elini vermekten alıkoyan yani infak etmeyen kimse, elini boynuna bağlayan dolayısıyla elini uzatamayan kimseyle temsil edilmiştir.

وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ  kısmında ise israf, bir şey tutamayacak şekilde eli açmaya teşbih edilmiştir. (Zemahşerî)

Allah Teâlâ infakı emrettikten sonra bu ayette de cimriliği yermek ve israfı yasaklamak suretiyle infakın adabını ve geçim için iktisatlı olmayı emretmektedir. Yani: ‘’Kendine ve ailene karşı akrabalık bağlarını koru ve diğer hayırlı işlerde cimri olma. Aynı şekilde aşırıya kaçarak takatinden fazla ve elinde bir şey kalmayacak şekilde çokça infak etme!’’ Özetle infakın esasları, yaşayışta iktisat, infakta da cimrilik ve savurganlık arasında orta yolu aşmamaktır. Cimrilik aşırı eli sıkılık, savurganlık ise aşırı harcamadır. Her ikisi de yerilmiştir. İşlerin hayırlısı orta yollu olanıdır. 

Ayette eli boynuna bağlamak cimrilikten kinâye, eli tamamen açmak da israf ve savurganlıktan kinâye olup Allah Teâlâ cimrilik ve israfı/savurganlığı yasaklamıştır. Bu ifadeler ayrıca pintilik ve israfı men etme hususunda birer temsildir. (Sinan Yıldız, Vehbe Ez-Zuhaylî’nin Et-Tefsîru’l Münîr Adlı Tefsirinde Belâgat İlmi Uygulamaları)

Burada cimrilik ile ilgili olan  مَلُومًا [kınanma] ve israf ile ilgili olan مَحْسُورًا [hasret içinde kalma] tertibe göre gelmiştir. Bu ifadede leff-i neşr-i müretteb sanatı vardır. (Dr. Mustafa Aydın Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

Araplarda tebzir, malıyla övünmek ve böbürlenmek için infak vardı. İslam dini infakla israftan uzak durarak, iktisaden infakı getirdi. 

Arapçada  مَحْسُورًا  kelimesi yorgun, yoluna devam edemeyecek halde olan deveye denir. Böylece savurganlığın sonunda halsiz, mecalsiz ve başkasına muhtaç hale gelinmemesi öğütlenmektedir. Yine  كُلَّ الْبَسْطِ  ifadesinin “Lam-ı tarif”li gelmesi elini tamamen açmasının israftan kinaye olduğunu anlatır. (Dr. Hamza Yıldırım, Belâgat Yönünden İsra Suresindeki Ahlâk Muhtevalı Ayetlerin Kur'an İrşadındaki Etkisi)

“Kınanmış” olması, malını tamamen zayi etmesinden ve çoluk çocuğunu sıkıntı ve darlığa düşürmesinden dolayı hem kendisinin hem de arkadaşlarının onu kınaması demektir. (Fahreddin er-Râzî) 

Cimriliğin kötülüğü baştan bilindiği için, buna göre anlatımda en çirkin şekilde tasvir edilmiştir. 

İsrafın gailesi ise sonradan ortaya çıktığından, onun çirkinliği de ondan sonra “yerinir, mallarının hasretini çekersin” ifadesiyle anlatılmıştır. (Ebüssuûd)

اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَٓاءُ وَيَقْدِرُۜ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

رَبَّكَ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

يَبْسُطُ  fiil cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfudur.  يَبْسُطُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

الرِّزْقَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

مَنْ  müşterek ism-i mevsûl,  لِ harf-i ceriyle birlikte  يَبْسُطُ  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  يَشَٓاءُ ’dur.  يَشَٓاءُ  merfû muzari fiildir.Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

وَ  atıf harfidir.  يَقْدِرُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

 اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يراً بَص۪يراً۟

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  هُ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

اِنَّ ’nin haberi كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesidir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هو ’dir. 

بِعِبَادِه۪  car mecruru  خَب۪يراً ’e müteallıktır.

خَب۪يراً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur.  بَص۪يراً  kelimesi كَانَ ’nin ikinci haberi olup fetha ile mansubdur. 

خَب۪يراً - بَص۪يراً  kelimeleri, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَٓاءُ وَيَقْدِرُۜ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. 

Veciz anlatım kastıyla gelen  رَبَّكَ  izafetinde, Rabb ismine muzâfun ileyh olan mütekellim zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet Allah’ın rububiyet vasfıyla ona destek olduğunun işaretidir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Faide-i haber ibtidaî kelam olan  يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَٓاءُ  cümlesi  اِنَّ ’nin haberidir. Müsnedin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl,  لِ  harfiyle birlikte  يَبْسُطُ  fiiline müteallıktır. Sılası olan  يَشَٓاءُ   cümlesi, müspet muzari fiil olarak gelmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, tecessüm ve teceddüt ifade eder.

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlü bu cümlede olduğu gibi hazf edilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garip birşey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

اِنَّ ’nin haberi olan …يَبْسُطُ  cümlesine  وَ ’la atfedilen  وَيَقْدِرُۜ  cümlesinin atıf sebebi tezattır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

يَبْسُطُ  (Bol verir) ile يَقْدِرُ  (Daraltır) lafızları arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefasir)

Bu ayette ihtibâk sanatı vardır. Önceki lafızdan anlaşıldığı için ikinci cümlede  رزق لمن يشاء  ibaresi hazf edilmiştir.

 اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يراً بَص۪يراً۟

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَانَ ’nin iki haberi olan  خَب۪يراً بَص۪يراً۟  kelimeleri mübalağa kalıbındadır. Aralarında muvazene ve mürâât-ı nazîr sanatı vardır. Bu iki kelimenin ayetin anlamıyla olan mükemmel uyumu teşâbüh-i etrâf sanatıdır. Aralarında  وَ  olmaması Allah’a ait bu iki sıfatın her ikisinin birden mevcudiyetine işarettir.

Car mecrur  بِعِبَادِه۪ , ihtimam için amili  خَب۪يراً ’e takdim edilmiştir. 

بِعِبَادِه۪  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait olan zamire muzâf olması  عِبَادِ ’ye şan ve şeref kazandırmıştır.

Allah Teâlâ kendi vasıflarını  كَانَ  ile birlikte kullandığında aslında bizlere bildirmeden hatta bizleri yaratmadan önce bu vasıflarla muttasıl olduğunu haber vermektedir. Bu sıfatlar ezelde hiç bir şey yokken Allah’ın zatıyla birlikte vardı, ezelî olan ebedidir. Bu yüzden umumiyetle geçmiş zamana delalet eden  كَانَ  bu durumda cümleye kesinlik kazandırmaktadır.. Onun vasıfları ezelden ebede kadar devam edecektir. Bunun aksini hiç kimse düşünemez. Râgıb el-İsfahânî  كَانَ ’nin geçmiş zaman için kullanıldığını, Allah ile ilgili sıfatları ifade ederken ezel anlamı kattığını belirtmiştir. Bu fiilin, bir cinste var olan bir vasıf ile ilgili kullanılması durumunda  söz konusu vasfın o cinsin ayrılmaz bir parçası olduğunu vurguladığını ve ona dikkat çektiğini ifade eder. (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde  كَانَ ‘nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde olmayan tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir. Aynı zamanda bu cümle lâzım-melzûm alakasıyla mecaz-ı mürseldir. Haberdar olmasıyla kastedilen cezasını verecek olmasıdır.

الخَبِيرُ  kelimesi haberle bilen,  العالِمُ  görmekle bilen demektir. Bu iki isim ilâhi ilimle alakalı olan iki yüce isimdir. (Âşûr)

وَلَا تَقْتُلُٓوا اَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلَاقٍۜ 

وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf Ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا nehy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَقْتُلُٓوا  kelimesi  ن ’un hazfIyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

اَوْلَادَكُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

خَشْيَةَ  mef’ûlun lieclih olup fetha ile mansubdur.  اِمْلَاقٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

Fiilin oluş sebebini bildiren mef’ûldür. “Mef’ûlün lieclihi” veya “Mef’ûlün min eclihi” de denir. Mef’ûlün leh mansubdur. Fiile, “neden, niçin?” soruları sorularak bulunur.

Türkçede “için, -den dolayı, sebebiyle, -sın diye, ta ki zira, maksadıyla, uğruna” gibi manalara gelir. Mef’ûlün leh fiilinin önüne geçebilir.

2 tür kullanımı vardır: 1) Harf-i cersiz kullanımı. 2) Harf-i cerli kullanımı

Harf-i cersiz olması için şu şartlar gereklidir:

a. Mef’ûlün leh, cümledeki fiilin masdarı dışında bir masdar olmalıdır.

b. Nekre (belirsiz) olmalıdır.

c. Mef’ûlün leh olacak masdarın (iç duygularımızı ifade ettiğimiz, “saygı göstermek, küçümsemek, korkmak, bilmek, bilmemek” gibi) kalbî fiillerden olması gerekir.

d. Fiilin faili ile mef’ûlün faili aynı olmalıdır.

e. Fiilin oluş zamanı ile mef’ûlün lehin oluş zamanı aynı olmalıdır.

Not: Mef’ûlün lehin harf-i cersiz kullanılabilmesi için yukarıdaki 5 şartın beraber bulunması gerekir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيَّاكُمْۜ 

İsim cümlesidir. Munfasıl zamir  نَحْنُ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

نَرْزُقُكُمْ  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur.  نَرْزُقُكُمْ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

Munfasıl zamir  اِيَّاكُمْۜ  atıf harfi  وَ ’la  نَرْزُقُكُمْ ’deki muttasıl zamire matuf olup mahallen mansubdur. 

اِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْـٔاً كَب۪يراً

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

قَتْلَهُمْ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir.  خِطْـٔاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur.  كَب۪يراً  kelimesi  خِطْـٔاً ’ın sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada  عَرَبِياًّ  kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

كَب۪يراً  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın, mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تَقْتُلُٓوا اَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلَاقٍۜ 

29. ayetteki talep ifade eden …وَلَا تَجْعَلْ  cümlesine matuf olan cümle, nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. Matufun aleyhle aralarında inşaî olmak bakımından mutabakat vardır. Mef’ûlün lieclih olan  خَشْيَةَ ’in muzâfun ileyhi olan  اِمْلَاقٍۜ ‘daki tenvin nev ve tahkir ifade eder.

Çocukların yakınlığı parça, cüz olma yakınlığı olup, bu da sevgiyi gerektiren en büyük sebeplerden olur. Binaenaleyh böyle bir muhabbet bulunmuyorsa bu, ruhun alabildiğine katı; kalbin de alabildiğine kararmış olduğuna delalet eder ki bu her iki durum da kötü huyların en ileri derecesinde yer alan hususlardandır. Binaenaleyh Allah Teâlâ, bu kötü hasleti izale etmek için, çoluk-çocuğa iyilikte bulunmaya teşvik etmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Benzer bir ayet Enam Suresinde de geçer. Ancak bu iki ayet arasında nazım bakımından fark vardır:

• Burada  خَشْيَةَ إمْلاقٍ , Enam Suresi 151. ayette  مِن إمْلاقٍ  buyurulmuştur. Bu da kızlarını öldürenlerin iki amacı olduğunu gösterir: 

• Ya bu kişiler fakirdir, kızlarına infak edecek gelirleri yoktur ve bu kızların büyüdüğü zaman da kendilerinin para kazanmasına yardım edeceğini düşünmüyorlardır. Enam Suresi 151. ayetteki  مِن إمْلاقٍ  sözü bunun için gelmiştir. Çünkü  مِن  ta’liliyyedir. Yoksulluğun kızlarını öldürme sebebi olduğunu ifade eder. 
• Ya da bu öldürmenin sebebi babanın yoksulluğu değildir. Ama fakirleşmekten veya kendisinin ölümüyle kızının fakirleşmesinden korkuyordur. Çünkü cahiliyede kız çocuklarına miras bırakmıyorlardı. 

• Enam Suresi 151. ayette  نَحْنُ نَرْزُقُكم وإيّاهُمْ  şeklinde buyurularak babalara ait zamir çocuklara ait zamire takdim edilmiştir. Bu ayette ise  نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيَّاكُمْ buyurularak zamirlerin sırası değişmiştir. Çünkü burada bahsedilen fakirleşme ise gerçekleşmesinden korkulan fakirleşmedir ve en çok da beyitlerde gördüğünüz gibi kız çocuklarının fakirleşmesidir. Bu nedenle çocukların rızkını Allah'ın verdiği takdim edilmiş, babalarına verdiği rızık tehir edilmiştir ki bu da Kur'an'ın nüktelerindendir. (Âşûr)

 نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيَّاكُمْۜ 

Cümle ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatıdır.

Cümle, isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

اِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْـٔاً كَب۪يراً

Ta’liliyye veya beyanî istînâf olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatıdır.

اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّ ’nin ismi, veciz anlatım yollarından olan izafetle gelmiş, az sözle çok anlam ifade etmiştir. اِنَّ ’nin haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır.  كَانَ ’nin haberi  خِطْـٔاً  için sıfat olan  كَب۪يراً , sıfat-ı müşebbehe kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

كَان ’nin haberi isim olarak geldiğinde, haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan)

تَقْتُلُٓوا - قَتْلَهُمْ  kelimeleri arasında  iştikak cinası  ve reddü’l-acüz ale’s-sadr  sanatları vardır. 

Enam Suresi 151 ile İsra Suresi 31 ayetlerinde çocukları öldürmek yasaklanmıştır.

Bir incelikten dolayı iki lafız ve iki mana arasında tam bir mugâyeret gerçekleşmiştir.

Birinci ayet, fiilen geçim sıkıntısı çekenlere hitap etmektedir. Bu yüzden geçimi

sağlayan babaların rızkı önce, bakılanların rızkı ise sonra zikredilmiştir. İkinci

ayet ise geçim sıkıntısından korkan Yahudilere hitap etmektedir. Çünkü fakirleşmekten ancak zenginler korkar. Fakir zaten fakirlik çekmektedir, dolayısıyla korkacak bir şeyi yoktur. Buradaki korku geleceğe yöneliktir. Gelecekte yeni doğacak olan çocukların rızkından endişe duyulmaktadır. Bu nedenle “onları da sizi de biz rızıklandırıyoruz” ifadesinde önce çocukların rızkı vurgulanmıştır ki zenginler küçük çocuklarının mallarını yok edeceği veya azaltacağı düşüncesine kapılmasınlar. (Dr. Mustafa Aydın Arap Dili Belâgatında Bedî‘ İlmi Ve Sanatları)

وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنٰٓى

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. 

تَقْرَبُوا  fiili  نَ ’un hazfiyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

الزِّنٰٓى  mef’ûlun bih olup  ى  üzere mukadder fetha ile mansubdur.

 اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةًۜ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  هُ  muttasıl zamir  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

كَانَ فَاحِشَةً  cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri  هو ’dir.

فَاحِشَةً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur. 

 وَسَٓاءَ سَب۪يلاً

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  سَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.  سَب۪يلًا  temyiz olup fetha ile mansubdur. 

سَٓاءَ  fiilinin zem anlamı taşıyan camid fiil olması da caizdir. Zem fiilinin mahsusu mahzuftur. Takdiri, هو  şeklindedir.

وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنٰٓى 

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …لَا تَقْتُلُٓوا  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. İki cümle arasında hükümde ortaklık vardır. 

Bu ayetteki zinaya yaklaşmayın ifadesi, “zina etmeyin” ifadesinden daha beliğdir. Çünkü bu ifade tarzı zina etmenin yasak olduğunu bildirmekle birlikte dokunma, öpme, bakma, göz işareti ve zinaya götüren diğer hareketlerin de yasaklandığını bildirir. Yaklaşmayı yasaklamak, yapmayı yasaklamaktan daha vurguludur. Buradaki  لَا تَقْرَبُوا: yaklaşmayın lafzı nehiy fiilidir ve asıl anlamında (vücup) kullanılmıştır. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı)

Kaffâl şöyle demektedir: “İnsana, (buna yaklaşma) denildiğinde bu, ona, (onu yapma) denilmesinden daha kuvvetli bir ifade olur.” (Fahreddin er-Râzî)

Bu yasağın çocuk öldürme yasağı ile mutlak olarak haram kılınmış bir cana kıyma yasağı arasında zikredilmesi, zinanın da çocukları öldürmek gibi sayılması itibarıyladır. Çünkü zina nesepleri zayi etmektir. Zira nesebi sabit olmayan kimse ölü hükmündedir. (Ebüssuûd)

 اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةًۜ وَسَٓاءَ سَب۪يلاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen son cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkarî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş haberî isnaddır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, isim cümlesi olmasının yanında  اِنَّ  ile de tekid edildiğinden, çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَ ’la  كَانَ ’nin haberine atfedilen cümlede mazi fiil sıygasındaki  سَٓاءَ , nakıs zem fiilidir. Cümle gayr-ı talebî inşâî isnaddır. Atıf وَ ’ı iki cümle arasındaki tezâyüf sebebiyle gelmiştir. 

Zahiren hüküm hakkında soru soran veya mütereddit bir muhatap yokken,  اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةًۜ وَسَٓاءَ سَب۪يلاً  haber cümlesi tekid edilerek talebî formda gelmiştir. Ayet bu yönüyle muktezâ-i zâhirden çıkmıştır; ancak söz konusu ifade, zinadan nehyedilme üzerine muhatapların zihninde oluşması muhtemel olan zinanın neden yasaklandığı hususundaki soru işaretlerine cevap verir niteliktedir. Bu sebeple muhataplar zahiren soru sormasa da soru soran konumunda kabul edilmiş ve ayet muktezâ-i zâhire uygun olmamakla birlikte muktezâ-i hale mutabık olarak talebî haber şeklinde gelmiştir. (Nida Sultan Çelikkaya, Haber Üslubu Ve Haberin Muktezâ-i Zâhire Uygun Gelmemesi Durumu)

وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّۜ 

Fiil cümlesidir. وَ atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا nehiy harfi olup olumsuzluk manasındadır. تَقْتُلُٓوا  kelimesi  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

النَّفْسَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  الَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  النَّفْسَ ’nin sıfatı olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  حَرَّمَ اللّٰهُ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

حَرَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

اِلَّا  hasr edatıdır.  بِالْحَقّ  car mecruru  تَقْتُلُوا ’deki failin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri;  متلبسين بالحقّ (Hakka bürünmüş olarak) şeklindedir.

حَرَّمَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  حرم ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّه۪ سُلْطَاناً فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِۜ

وَ  atıf harfidir.  مَنْ  şart ismi iki fiili cezm eder. Mübteda olarak mahallen merfûdur.

قَتَلَ  şart fiili olup fetha üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. Aynı zamanda  مَنْ ’nin haberidir.

مَظْلُوماً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. قَدْ  tahkik harfidir.

جَعَلْنَا sükun üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. Mütekellim zamir  نا  fail olarak mahallen merfûdur. 

Değiştirme manasına gelen  جَعَلَ  kelimesi 3 şekilde gelir:

1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek  

2. Bir halden başka bir hale geçmek 

3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. 

Bu ayette “bir halden başka bir hale geçmek” manasında kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لِوَلِيِّه۪  car mecruru mahzuf ikinci mef’ûlun bihe müteallıktır.

سُلْطَاناً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Takdiri, إن أراد القصاص (Kısas istiyorsanız ) şeklindedir.

لاَ  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  يُسْرِفْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

فِي الْقَتْلِ  car mecruru  يُسْرِفْ  fiiline  müteallıktır.

مَظْلُوماً  kelimesi sülâsî mücerred olan  ظلم  fiilinin ism-i mef’ûludur.

اِنَّهُ كَانَ مَنْصُوراً

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  هُ  muttasıl zamir  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  كَانَ مَنْصُوراً  cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi müstetir olup takdiri هو ’dir. 

وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّۜ

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …لَا تَقْرَبُوا  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. İki cümle arasında hükümde ortaklık vardır. 

النَّفْسَ  için sıfat olan has ism-i mevsûl  الَّت۪ي ’nin sılası olan  حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّۜ , mazi fiil sıygasında gelerek sübuta, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. 

Cümlede müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Nefy harfi  لَا  ve istisna edatı  اِلَّٓا  ile oluşan kasr sıla cümlesini tekid etmiştir. Fiille müteallakı arasındaki kasr, kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır.  لَا تَقْتُلُوا  maksûr, haber olan  بِالْحَقّ  maksûrun aleyhtir.

حَرَّمَ  fiili tefil babındandır. Kesret ifade eder. 

Allah Teâlâ'nın, bu ayetlerde, önce zinayı yasaklamakla işe başlayıp ikinci olarak da öldürmeyi yasaklamasının sebebi nedir?

Buna şu şekilde cevap verebiliriz: Biz, zina kapısının açılmasının, insanın, varlık âlemine girmesine mâni olacağını; öldürmenin ise o varlık âlemine girdikten sonra insanı yok etmek demek olduğunu beyan etmiştik. Binaenaleyh onun varlık âlemine girmesi, varlık âlemine girdikten sonra onun yok edilmesinden önce gelir. İşte bundan dolayı Allah, önce zinadan sonra da adam öldürmeden bahsetmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

 وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّه۪ سُلْطَاناً فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِۜ 

وَ  atıf,  مَنْ  şart ismidir. Cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  قُتِلَ مَظْلُوماً  cümlesi  مَنْ ’in haberidir. Cevap cümlesinin  مَنْ ’in haberi olması da caizdir.

Şartın cevabı  فَ  karinesiyle gelen  فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّه۪ سُلْطَاناً  cevap cümlesi, tahkik harfi  قَدْ  ile tekid edilmiş faide-i haber talebî kelamdır.

فَ  rabıtadır. Nehiy üslubunda talebî inşâî isnad olan  فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ  cümlesi, mahzuf şartın cevabıdır.

Takdiri …إن أراد القصاص  [Kısas istiyorsa] olan mahzuf şart ve mezkur cevabından oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesinin hazfı, îcâz-ı hazif sanatıdır.

تَقْتُلُوا - قُتِلَ - الْقَتْلِۜ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

Önceki ayette zinanın yasaklanması zikredilerek bu ayetteki adam öldürmeye takdim edilmiştir.

Allah'ı inkârdan sonra en büyük günah, adam öldürmedir. Binaenaleyh Allah Teâlâ'nın, bu ayetlerde, önce zinayı yasaklamakla işe başlayıp ikinci olarak da öldürmeyi yasaklamasının sebebi nedir? Buna şu şekilde cevap verebiliriz: Biz, zina kapısının açılmasının, insanın, varlık âlemine girmesine mâni olacağını; öldürmenin ise o varlık âlemine girdikten sonra insanı yok etmek demek olduğunu beyan etmiştik. Binaenaleyh onun varlık alemine girmesi, varlık âlemine girdikten sonra onun yok edilmesinden önce gelir. İşte bundan dolayı Allah, önce zinadan, sonra da adam öldürmeden bahsetmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Burada zikredilen  مَن  ism-i mevsûldur, mübteda olarak gelmiştir. Umum kastedilmiştir. Yani mazlum olarak öldürülen herkes demektir. Haberin başına  فَ  gelmiştir. Çünkü ism-i mevsûlden umum kastedildiği zaman şart ismi gibi davranır. Dolayısıyla bu isimle haberi arasında rabıta gerekir. (Âşûr)

 اِنَّهُ كَانَ مَنْصُوراً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen son cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkarî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş haberî isnaddır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, isim cümlesi olmasının yanıda  اِنَّ  ile de tekid edildiğinden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اِنَّ ’nin haberinin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir. İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsufa olan bağlılığına delalet eder. Bunun manası ihsanın onlarda sabit olduğu, onlardan hiçbir şekilde ayrılmadığıdır. (Halidî, Vakafat, s. 80) 

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَقْرَبُوا  fiili  نَ ’un ımeczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَالَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  الْيَت۪يمِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

اِلَّا  hasr edatıdır. الَّت۪ي  müfred müennes has ism-i mevsûl,  بِ  harf-i ceriyle birlikte  تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  هِيَ اَحْسَنُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

Munfasıl zamir  هِيَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَحْسَنُ  haberdir.  İsm-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur'an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَتّٰٓى  gaye bildiren cer harfidir.  يَبْلُغَ  muzari fiilini gizli  اَنْ  ile nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir.

حَتّٰٓى  edatı 3 şekilde kullanılabilir: 1) Harf-i cer olarak gelir. 2) Başlangıç edatı olarak gelir. 3) Atıf edatı olarak gelir. Burada harf-i cer olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَن  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra 2) Atıf olan اَوْ’den sonra 3) Lam-ı cuhûddan sonra 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren  لِ) sonra 5) Vav-ı maiyye (وَ)’den sonra 6) Sebep fe (فَ) ’sinden sonra. Burada harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır.  يَبْلُغَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. 

اَشُدَّهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِۚ اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لاً

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اَوْفُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالْعَهْدِ  car mecruru  اَوْفُوا  fiiline müteallıktır. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. الْعَهْدَ kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi اِنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir. مَسْؤُ۫لاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur.  

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِۚ

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …وَلَا تَقْتُلُوا  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. İki cümle arasında hükümde ortaklık vardır. Cihet-i camiâ tezâyüftür.

Mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  الَّت۪ي , harfi-cerle birlikte  لَا تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. Sılası olan  هِيَ اَحْسَنُ , isim cümlesi formunda gelerek sübuta  işaret etmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Gaye bildiren harf-i cer  حَتّٰى ’nın gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  يَبْلُغَ اَشُدَّهُ  cümlesi,  müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, takdir edilen  بِ  harfi sebebiyle mecrur mahalde olup  لَا تَقْرَبُوا  fiiline müteallıktır. Masdar-ı müevvel cümlesi muzari fiille gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

لَا  nefy harfi ve  اِلَّا  istisna edatı ile oluşan kasr, fiil ve müteallıkı arasında, kasr-ı mevsuf ales sıfattır.

وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِ  cümlesi, …لَا تَقْرَبُوا مَالَ cümlesine atfedilmiştir. Cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Atıf sebebi kükümde ortaklıktır. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır.

اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen son cümlede fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkarî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi, كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş haberî isnaddır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, isim cümlesi olmasının yanında  اِنَّ  ile de tekid edildiğinden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَسْؤُ۫لاً ’in, haber olan  الْعَهْدَ ’e isnadı mecaz-ı aklîdir.

الْعَهْدَ  kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr vardır.

[Şüphesiz ahit, sorumluluk doğurur.] Yani ahit sahibinden onu zayi etmemesi, ona vefa göstermesi talep edilir. Bu ifadenin “ahde sorulur” şeklinde lafzen anlaşılması durumunda hayalî bir canlandırma (tahyîl) olması da mümkündür. Bu durumda sanki ahde, “Senden neden cayıldı bakalım; hakkın yerine getirilemez miydi!?” diye sorulacak ve böylece ahitten dönen kimsenin kınanması murat edilecektir ki bu durumda bu ifade tıpkı diri diri gömülen kız çocuğuna “Hangi suçtan dolayı öldürüldüğü”nün (Tekvir Suresi, 9) sorulacak olması gibidir. Burada ahit sahibinin mesul tutulacağı da kastedilmiş olabilir. (Fahreddin er-Râzî)

وَاَوْفُوا الْكَيْلَ اِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِۜ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْفُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

الْكَيْلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. Vuku  bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

كِلْتُمْ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

كِلْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

Şartın cevabı öncesinin delaletiyle mahzuftur. Takdiri,  إذا كلتم فأوفوا الكيل (Ölçtüğünüz zaman doğru ölçün) şeklindedir.

وَ  atıf harfidir.  زِنُوا  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

بِالْقِسْطَاسِ  car mecruru  زِنُوا  fiiline müteallıktır. 

الْمُسْتَق۪يمِ  kelimesi  اَلْقِسْطَاسِ ’nin sıfat olup kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada  عَرَبِياًّ  kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْمُسْتَق۪يمِ  sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan istif’al babından ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْفُوا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  وفى ’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.

ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَأْو۪يلاً

İsim cümlesidir. İşaret ismi  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir. خَيْرٌ  haber olup lafzen merfûdur.

اَحْسَنُ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  خَيْرٌ ’e matuftur. تَأْو۪يلًا۟  temyiz olup fetha ile mansubdur.

اَحْسَنُ - خَيْرٌ  kelimeleri ism-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. 

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur'an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır.

Burada marifeye muzâf olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاَوْفُوا الْكَيْلَ اِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِۜ 

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِ  cümlesine atfedilmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Zaman zarfı  اِذَٓا ’nın dahil olduğu  اِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِۜ  cümlesi, şart üslubunda gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında gelen  كِلْتُمْ , şart fiili olup  اِذَٓا ’nın muzâfun ileyhidir.

Şartın cevabının önceki manadan anlaşılması sebebiyle hazf edilmesi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Takdiri;  فأوفوا الكيل  [...doğru ölçün] şeklindedir.

Bu takdire göre mezkur şart ve mahzuf cevabından müteşekkil terkip, şart üslubunda, talebî inşâî isnaddır.

Kur'an’da çoğu yerde bu ayette olduğu gibi şartın cevabı mahzuftur. 

Eğer şartın öncesinde cevabın anlaşılmasını sağlayan bir ifade yer alırsa, cevap hazf edilir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur'an)

Aynı üslupta gelerek makabline atfedilen  زِنُوا بِالْقِسْطَاسِ  cümlesinin atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

الْكَيْلَ - كِلْتُمْ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

الْكَيْلَ - وَزِنُوا  ile  بِالْقِسْطَاسِ - الْمُسْتَق۪يمِۜ   kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. 

الْقِسْطَاسِ , terazi manasındadır. Fakat örfen bu, teraziden büyük olur. İşte bundan ötürü, halkın dilinde bu, “kantar” diye bilinir.  قِسْطَاسِ  kelimesinin Rumca veya Süryanice olduğu ileri sürülmüştür. Ama doğru olan, bunun Arapça olup istikamet ve itidal manasına gelen,  قِسْط  masdarından müştak olmasıdır. Velhasıl bunun manası, “iki taraftan birisine meyletmeyen, tam ortada (dengede) duran” demektir. (Fahreddin er-Râzî)

Tastamam ölçme emri, müşteriye ölçme zamanı ile kayıtlandırılmış, çünkü eksik ölçme o zaman olabilir. Satıcıdan satın almak üzere yaptığı ölçmede ise ölçüyü tam tutma emrine gerek yoktur, zira kendisi için ölçen kimsenin eksik ölçmesi düşünülemez. (Ebüssuûd)

ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَأْو۪يلاً

Şibh-i kemâl-i ittisâl nedeniyle fasılla gelen cümle, ta’liliyyedir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatıdır. Zamandan bağımsız, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyhin  ذٰلِكَ  ile işaret edilmesi hayırlı olana dikkat çekmek ve hissî bir şeymiş gibi göz önüne koyarak önemini vurgulamak içindir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

ذٰلِكَ  ile Allah’ın koyduğu hükümlere işaret edilerek konunun önemi vurgulanmıştır.

İşaret isminde istiare vardır. Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

ذٰلِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Duhan Suresi 57, s. 190)

وَاَحْسَنُ , müsned olan خَيْرٌ ’a tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir. Her iki kelime de ism-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

تَأْو۪يلاً  temyizdir. Temyiz ıtnâb babındandır. (Ali Bulut, Kur'an-ı Kerim’de Itnâb Üslûbu)

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌۜ 

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.

تَقْفُ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا , mef’ûlün bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlün sılası  لَيْسَ لَكَ بِهٖ عِلْمٌ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

لَيْسَ  camid nakıs fiildir.  كَانَ  gibi isim cümlesinin başına gelir, ismini ref haberini nasb eder.  لَكَ  car mecruru  لَيْسَ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır.

بِهٖ  car mecruru  عِلْمٌ ’un mahzuf haline mütallıktır.  عِلْمٌ  kelimesi  لَيْسَ ’nin muahhar ismi olup lafzen merfûdur. 

 اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤٰادَ كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لاً

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  السَّمْعَ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.

الْبَصَرَ  ve  الْفُؤٰادَ  kelimeleri atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ  cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.

كُلُّ  mübteda olup lafzen merfûdur. İsm-i işaret  اُو۬لٰٓئِكَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لاً  cümlesi  كُلُّ ’nun haberi olarak mahallen mansubdur. 

كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri هُو ’dir.

عَنْهُ  car mecruru  مَسْؤُ۫لاً ’e müteallıktır.  مَسْؤُ۫لاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup fetha ile mansubdur. 

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌۜ 

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ  cümlesine atfedilmiştir.  Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır.

Bu ayette de mütekellim Allah Teâlâ’dır. 

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası,  لَيْسَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiştir. Sübut ifade eden isim cümlesinde takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لَكَ , nakıs fiil  لَيْسَ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır.  عِلْمٌ , muahhar ismidir. 

عِلْمٌ ’daki tenvin nev ve taklil ifade eder.

Bu ayet-i kerimede  عِلْمٌ  kelimesinin neden tekil geldiği sorulabilir. Dikkat edildiğinde ayette idrak ile elde edilen ilimden bahsettiği görülür. İlim, duyma ve görme duyuları yoluyla idrake aktarılır. Oradan da kalbe intikal eder. Zira kişinin duygularının ve fikirlerinin merkezi kalptir. Ayette  السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤٰادَ  duyma ve görme duyusu ile kalp idrake gönderilecek ilmin araçları olarak sunulmuştur. İlim ve idrak da tekil kelimelerdir. Ayetteki duyma ve görme duyuları ile kalbin, idrak ve ilimle bağlantısı olması ve bu iki kelimenin de tekil olması dolayısıyla  الْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَۙ kelimeleri de durumun muktezâsı olarak tekil gelmek zorundadır. (Nida Sultan Çelikkaya, Haber Üslubu Ve Haberin Muktezâ-i Zâhire Uygun Gelmemesi Durumu) 

تَقْفُ  kelimesi, Arapların, birisi birisinin peşine düşüp onu izlediğinde söyledikleri, قَفَوْتُ اَثَرَ فُلَانٍ  “Ben falancanın peşine düştüm.” deyiminden alınmıştır. Beytin sonunda geldiği için, peşi sıra olduğu için, şiirin kafiyesine de “kâfiye” denmiştir. Yine meşhur bir kabile “Kâfe” diye adlandırılmıştır. Çünkü onlar, insanların ayak izlerini takip ederek ayak izlerine bakarak o insanların halleri hakkında istidlal ederler (fikir yürütürler)di.

Enseye de insan bedeninin arkasında olduğu için, “kafa” denmiştir. Çünkü ense, sanki bedeni izleyen ve onu takip eden birşey gibidir. Binaenaleyh ayetteki لَا تَقْفُ “Hakkında bilgin olmayan şeyi, söz söyleyerek veya fiili olarak takip etme, peşine düşme” manasında olur. Bunun neticesi, bilinmeyen bir şey hakkında hüküm vermekten, konuşmaktan nehyetmeye varıp dayanır. (Fahreddin er-Râzî)

 اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤٰادَ كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi olan  كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لاً , isim cümlesi formunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اِنَّ ’nin haberi isim cümlesi olarak gelmiştir. Bu cümlenin mübtedası olan  كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ , veciz ifade için izafet formunda gelmiştir.

اُو۬لٰٓئِكَ  ile kulak, göz ve kalbe işaret edilmesi, onlara tazim ifade eder.  

كُلُّ ’nun haberi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelmiş haberî isnaddır. Sübut ve istimrar ifade eder.

Burada kulak, göz ve kalpten;  كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ  [Bunlar(ın her biri)] diye söz edilmesi bunların idrak duyuları oluşlarından ve bu ayet-i kerimede sorumlu olarak söz konusu edildiklerinden dolayıdır. Bu, aklı eren varlıkların bir halidir. İşte bundan dolayı onlardan bu şekilde söz edilmiştir.

ez-Zeccâc'ın naklettiğine göre de Araplar hem aklı eren varlıklar hakkında, hem de ermeyen varlıklar hakkında; اُو۬لٰٓئِكَ  “Onlar” zamirini kullanırlar. (Kurtubî)

Bu ayette insanın elde ettiği bilgiden sorumlu olduğu ifade edilmektedir. İnşai nehiy cümlesinden sonra inkâri üslupla gelen cümle insanı ikna etmek, düşünceye davet etmek üzere edindiği bilgiden sorumlu olduğunu bildirmektedir. Burada maksat, kişinin bilmediği şeyi söylememesi ve bilmediğini yapmamasıdır. (Zemahşerî)

Son bir kaç ayette gelen yasak ve emirlerde muhatap zamiri cemi iken bu, ayette müfred zamire geçilmesi, iltifat sanatıdır.

الْفُؤٰادَ - الْبَصَرَ - السَّمْعَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır. Ayrıca bu kelimeler sayıldıktan sonra  مَسْؤُ۫لاً ’de cem’ olmuşlardır.

مَسْؤُ۫لاً ’in, göz, kulak ve kalbe isnadı mecaz-ı aklîdir.

كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لاً [Bunların hepsi ondan sorumludur.] önceden sayılan üçünde de  كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ ‘ye ait olan zamir vardır. Yani bunların her biri kendinden sorumludur. Daha doğrusu sahibinin yaptığından sorumludur, demektir. (Beyzâvî)

İlimler ya duyularla ya da akıl ile elde edilir. Cenab-ı Hak, birinci kısma kulağı ve gözü zikrederek işaret etmiştir. Çünkü insan bir şeyi duyup gördüğünde, onu anlatır ve haber verir. 

Akılla elde edilen ikinci kısım ilim de ikiye ayrılır: a)  Bedîhî, b)  Kesbî. Cenab-ı Hak, aklî ilimlere de ayette, “kalb” kelimesiyle işaret etmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Ayeti kerimede  اُو۬لٰٓئِكَ  şeklindeki işaret ismiyle işitme, görme ve hissetme azaları kastedilmiştir. İşaret ismi bu şekilde gayri akil için çok kullanılır. Böylece bu azalar akıllı menziline konulmuştur. Aklın yolu olduğu için işaret ismi bu şekilde kullanılmayı hak eder. Akıl, kişinin nefsidir. Bu kullanım meşhurdur. Hakiki olduğu da söylenmiştir. Ya da bu mecazi kullanım çok olduğu için hakiki kullanımla aynı olmuştur. (Âşûr)

وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاًۚ 

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.

تَمْشِ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  تَمْشِ  fiiline müteallıktır.

مَرَحاً  hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولاً

İsim cümlesidir.  اِنّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  كَ  muttasıl zamir  اِنّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

لَنْ تَخْرِقَ  cümlesi  اِنّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَنْ  muzariyi nasb ederek manasını olumsuz müstakbele çeviren harftir. Tekid ifade eder.  تَخْرِقَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri انت  ’dir.

الْاَرْضَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

لَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ  atıf harfi و ’la makabline matuftur.  طُولاً  temyiz olup fetha ile mansubdur.

Temyiz; kendisinden önce geçen müphem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani; çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan” soruları sorulur.

Temyiz ikye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاًۚ 

Cümle  وَ ’la önceki ayetteki …وَلَا تَقْفُ  cümlesine atfedilmiştir. Nehiy üslubunda talebî inşaî isnaddır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

مَرَحاً  haldir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır. Masdar kalıbıyla gelen  مَرَحاًۚ mübalağa ifade etmiştir.

فِي  harfinde istiare vardır. Car ve mecrurun ilişkisi, zarf ve mazruf ilişkisine benzetilmiştir.  الْاَرْضِ , içine girilecek bir şeye benzetilmiştir.

مَرَحاًۚ , aşırı sevinme ve şımarıklık demektir. Ayetteki manası, insanı kibrini ve azametini gösterecek şekilde yürümekten nehyetmektir. (Fahreddin er-Râzî)

مَرَحًا  kelimesi  تَمْشِ  fiilini açıklayan bir mef’ûlu mutlaktır. Çünkü yürümenin çeşitleri vardır ve sahibinin şımarıklığına delalet eden yürüme de bunlardan biridir. Bu kelimenin yürümeye isnad edilmesi aklî mecazdır. Bu yürüme serttir, yere şiddetli basmaktır ve yürüyenin vücudunu yorar. (Âşûr)

 اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولاً

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümle birden çok unsurla tekid edilmiş isim cümlesidir. Faide-i haber inkârî kelamdır. Haber cümlesi لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ , tekid ifade eden nefy harfi  لَنْ ’in dahil olduğu muzari fiil sıygasında gelmiştir.

Aynı üslupta gelerek  اِنَّ ’nin haberine atfedilen  وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولاً  cümlesinin atıf sebebi, hükümde ortaklıktır.

طُولاً , temyizdir. Temyiz ıtnâb babındandır. (Ali Bulut, Kur'an-ı Kerim’de Itnâb Üslûbu)

لَنْ - الْاَرْضِ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı,  الْجِبَالَ - الْاَرْضَ  kelimeleri arasında ise mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Yeryüzünde kibirle yürümemenin sebeplerinin sayıldığı ayette taksim sanatı vardır.

كُلُّ ذٰلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً

İsim cümlesidir.  كُلُّ  mübteda olup lafzen merfûdur. İsmi işaret  ذٰلِكَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً  cümlesi  كُلُّ ’nun haberi olarak mahallen merfûdur. 

كَانَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

سَيِّئُهُ  kelimesi  كَانَ ’nin ismi olup lafzen merfûdur.  عِنْدَ  mekân zarfı,  مَكْرُوهاً ’e  müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır.

رَبِّكَ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

كُلُّ ذٰلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً

Beyanî istînâf olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Hitap, Hz. Peygambere olduğu halde ayetin gerçek muhatapları bütün insanlardır.

Mübteda ve haberden oluşmuş cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyh  كُلُّ ذٰلِكَ , veciz ifade için izafetle gelmiştir.

ذٰلِكَ , işaret edilen şeyi tahkir için gelmiştir. İşaret ismi  ذٰلِكَ ’de şimdiye kadar sayılan mükellefiyetler cem’ edilmiştir. Emir ve yasaklara işaret eden  ذٰلِكَ ’de istiare vardır. 

Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiâre olur. Câmi’, her ikisinde de “vücûdun tahakkuku”dur.

Burada ayetin öncesine dikkat edilirse bir çok emir ve nehiy vardır. İsm-i işaretle bunların hepsi kastedilmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Cümlede müsned konumundaki  كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً  isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.  

Veciz ifade yollarından  عِنْدَ رَبِّكَ  izafeti, Rabb ismine muzâf olan  عِنْدَ  için tazim ifade eder. Yine Rabb ismine muzâfun ileyh olan mütekellim zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber şan ve şeref kazanmıştır.  Ayrıca bu izafet Allah’ın rububiyet vasfıyla ona destek olduğunun işaretidir.

Mekan zarfı  عِنْدَ , siyaktaki önemine binaen amili olan  مَكْرُوهاً ’e takdim edilmiştir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

سَيِّئُهُ  [kötüsü]; yasaklananlar demektir; çünkü anlatılanların içinde emredilenler de yasaklananlar da vardır.  ُسيئَه  okumuşlardır ki  كَانَ ’nin haberi olur, ismi de  كُلُّ ’ye ait olan zamirdir,  ذٰلِكَ  de özellikle yasak edilenlerdir.  عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهاً [Rabbinin katında sevilmeyen şeylerdir];  سيئة ’den bedeldir yahut mana itibariyle onun sıfatıdır, çünkü mana  سيئاً ’dir, öyle de okunmuştur.  مَكْرُوهاً ’in  كَانَ ’de yahut zarfta gizli zamirden hal olarak mansub olması da caizdir, çünkü  سيئة ’in sıfatıdır. Bundan murad edilen de beğenilenin karşıtı olan buğz edilendir, yoksa murad edilenin karşıtı değildir. Zira hadiselerin hepsi Allah Teâlâ'nın izni ile meydana gelmektedir. (Beyzâvî)