Hecede هُجُود : هجد uyumak demektir. Tef'il babı formu olan هَجَّدَ uykusunu kaçırmak, Kuran-ı Kerim'de geçen tefe'ul formu تَهَجَّدَ ise sülasi kökün aksine uyanmak anlamına gelir. (Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de isim formunda 1 kez geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli teheccüddür. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

 Nefele نَفَلٌ  : نفل  kelimesi bi zâtihi ganimet demektir. Fakat göz önünde bulundurulan bakış açılarındaki farklılıktan dolayı ibareler de farklılaşmıştır. Zira düşmanlarından ya da başkasından elde edilen, kazanılan bir şey olduğu göz önünde bulundurulduğunda ona ganimet غَنِيمَة denirken herhangi bir vucubiyet olmaksızın Allah'dan gelen bir lutuf, ihsan olduğu düşünüldüğünde buna da نَفَل denir. Kuran-ı Kerim'de de geçen أنْفال kelimesi vacibin üzerine ekleyip arttırmak demek olan نَفْل  sözcüğünün çoğuludur ki bunun aslı da nafile (نافِلَة)dir. (Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de iki farklı isim formunda 4 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli nâfiledir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

وَمِنَ الَّيْلِ فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ 

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

مِنَ الَّيْلِ  car mecruru mahzuf fiile müteallıktır. Takdiri,  اسهر من الليل (gecenin uykusuz kalarak) şeklindedir. 

فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَهَجَّدْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.  بِه۪  car mecruru  تَهَجَّدْ  fiiline müteallıktır.

نَافِلَةً  mahzuf mef’ûlun hali  olup fetha ile mansubdur. Takdiri,  فصلّ التهجّد حال كونه نافلة (O halde nafile olarak teheccüd namazını kıl.) şeklindedir.

لَكَ  car mecruru  نَافِلَةً ’e müteallıktır. 

تَهَجَّدْ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  هجد ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar.

عَسٰٓى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً

عَسٰٓى  elif üzere mukadder fetha ile mebni tam mazi fiildir.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  عَسٰٓى  fiilinin faili olup mahallen merfûdur.

يَبْعَثَكَ  mansub muzari fiildir. Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  رَبُّكَ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مَقَاماً  mahzuf muzâf’ın hali olup fetha ile mansubdur. Takdiri,  ذا مقام (Makam sahibi) şeklindedir.

مَحْمُوداً  kelimesi  مَقَاماً  sıfatı olup fetha ile mansubdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَتُ)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan Sıfatlar: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar.

Burada  عَرَبِياًّ  kelimesi hakiki ve müfred sıfat olarak gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمِنَ الَّيْلِ فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ

Önceki ayetteki …اَقِمِ الصَّلٰوةَ  cümlesine atfedilen ayette  مِنَ الَّيْلِ, takdiri اسهر [Uykusuz kal.] olan fiile müteallıktır. Bu takdire göre cümle emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Hükümde ortaklık nedeniyle makabline atfedilen  فَـتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَۗ  cümlesi de emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir.

تَهَجَّدْ  fiilinin müteallıkı olan car mecrur önemine binaen ve teşvik için takdim edilmiştir. Bu takdimle car mecrur şart manası kazanmıştır ve müteallak ceza menzilinde olmuştur. Bunun için de başına  فَ  harfi gelmiştir. Bu; müteallakına takdim edilen zarf ve mecrurlarında kullanılan bir üsluptur.  مِن  harfi de  بَعْضٍ manasında isim olur. (Âşûr)

 عَسٰٓى اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. 

Terecci manasındaki  عَسٰٓى, bu ayette tam fiildir. Cümle gayrı talebî inşâî isnaddır.

Tereccî, husûlu arzu edilen ve sevilen, imkân dahilinde olan bir şeyin istenmesidir. 

“Umulur ki” anlamında olan bu harf, Allah Teâlâ’ya isnad edildiğinde “...olsun diye, ...olması için” şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla cümle vaz edildiği inşâ formundan çıktığı için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

Teheccüdün tahsisinin ta’lili hükmündeki cümle, لِيَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقامًا مَحْمُودًا  [Rabbinin seni övülen bir makama ulaştırması için.] manasında vaattir. (Âşûr)

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَحْمُوداً  cümlesi, masdar tevilindedir. Masdar-ı müevvel  عَسٰٓى  fiilinin faili konumundadır. Muzari fiil teceddüt ve istimrar ifade etmiştir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Veciz anlatım kastıyla gelen  رَبُّكَ  izafetinde Rabb ismine muzâfun ileyh olan  كَ zamiri dolayısıyla Hz. Peygamber şan ve şeref kazanmıştır. Ayrıca bu izafet Allah’ın rububiyet vasfıyla Hz. Peygambere destek olduğunun işaretidir.

مَقَاماً  muzâf takdiriyle hal olarak mansubdur. Yani  ذا مقام (Makam sahibi) demektir.

مَقَاماً  için sıfat olan  مَحْمُوداً, mevsufunun bir özelliğini bildiren ıtnâb sanatıdır.

Ayetteki,  مِنَ الَّيْلِ ifadesindeki  مِنَ  harf-i cerinin mutlaka bir müteallakı olması gerekir.  فَـتَهَجَّدْ  kelimesindeki  ف ’nın da üzerine atfedilmesi gereken bir yer olması gerekir. Buna göre kelamın takdiri, “Gecenin bir kısmında kalk ve onunla gece namazı kıl.” şeklinde olur. Buradaki  بِه۪  [onunla] ifadesi ile “Kur'an ile” manası kastedilmiş olup bu da “kendisinde Kur'an okunan namaz” demek olur.

Ayetteki, “gece namazı kıl” ifadesi emirdir ve emir sıygası vücub ifade eder. Dolayısıyla teheccüd namazının Hz. Peygambere vâcip olması gerekir. Hakk Teâlâ’nın, “Güneşin (zeval vaktinde) kayması anından, gecenin kararmasına kadar güzelce namaz kıl, sabah namazını da…” ayeti, zahiren her ne kadar Hz. Peygamber için olan bir emir ise de mana bakımından ümmeti hakkında umumi bir emirdir. Bunun delili, ayetteki, “Gecenin bir kısmında da uyanıp sırf Sana mahsus olarak nafile bir ibadet olmak üzere, o (Kur'an ile) gece namazı kıl.” ifadesidir. Allah Teâlâ bununla gece namazı ile ilgili emrinin, sadece Hz. Peygamber'e ait olduğunu göstermiştir. Bu ise beş vakit namazın kılınması ile ilgili emrin, sadece Hz. Peygamber'e mahsus olmadığını gösterir. Aksi halde teheccüd namazı ile ilgili emri, “sırf Sana mahsus olarak” ifadesi ile kayıtlamanın hiçbir manası olmazdı. Allah en iyi bilendir. (Fahreddin er-Râzî)