Qadda قضّ : Kur'an-ı Kerim'de infial babında إنْقَضَّ formunda geçmektedir ve anlamı düştü/yıkıldı olarak ifade edilir. (Müfredat)

Kuran’ı Kerim’de infial babı formunda 1 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekli inkızâzdır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰٓى اِذَٓا اَتَيَٓا اَهْلَ قَرْيَةٍۨ اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا 

Fiil cümlesidir.  فَ  istînâfiyyedir. انْطَلَقَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan elif  fail olarak mahallen merfûdur.

حَتّٰٓى  ibtida harfidir.  حَتّٰٓى  edatı 3 şekilde kullanılabilir: 

1) Harf-i cer olarak gelir. 2) Başlangıç edatı olarak gelir. 3) Atıf edatı olarak gelir. Burada başlangıç edatı olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِذَا  şart manası taşıyan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir. Cümleye muzâf olur. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir.

إِذَا ’dan sonraki şart cümlesinin fiili, mazi veya muzari olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a. إِذَا  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b. إِذَا ’nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır. (Bkz. Meczum muzariler, Cümle Kuruluşu, s. 114, 118)

c. Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَتَيَٓا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. اَتَيَٓا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan elif fail olarak mahallen merfûdur.

اَهْلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  قَرْيَةٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

فَ  karinesi olmadan gelen  اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا  cümlesi şartın cevabıdır.

اسْتَطْعَمَٓا  fetha üzere mebni mazi fiildir.  Zamir olan elif  fail olarak mahallen merfûdur.

اَهْلَهَا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا  cümlesi atıf harfi  فَ  ile makabline matuftur.

اَبَوْا  fiili mahzuf elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

يُضَيِّفُوهُمَا   fiili  نَ ’un hazfıyla mansub muzari fiildir. Zamir olan  هُمَا  mef ulun bih olarak mahallen mansubdur.

Fiili muzarinin başına “ اَنْ ” harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdar-ı müevvel cümlesi)” denmektedir. Kur’an-ı Kerim’de çok nadir de olsa bazen cümlede  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i cerini ve  اَنْ ’den sonra da nâfiye lâ’sını (لَا)  görebiliriz.  لِئَلَّا  şeklinde yazılır. Bazen ise bu  اَنْ ’den önce  (لِ)  harf-i ceri ve nâfiye lâ’sının  (لَا)  hazf edildiğini görebiliriz. Ancak lafızda olmadığı halde manaları geçerlidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

انْطَلَقَا۠  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İnfiâl babındadır. Sülâsîsi  طلق ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, mücerret yapıdaki asıl anlamıyla kullanılması gibi anlamlar katar.

اسْتَطْعَمَٓا  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil istif’âl babındandır. Sülâsîsi  طعم ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamlar katar.

 فَوَجَدَا ف۪يهَا جِدَاراً يُر۪يدُ اَنْ يَنْقَضَّ فَاَقَامَهُۜ 

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir.  وَجَدَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan elif  fail olarak mahallen merfûdur.

ف۪يهَا  car mecruru  وَجَدَا  fiiline müteallıktır.   

جِدَاراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  يُر۪يدُ  fiili,  جِدَاراً’in sıfatı olarak mahallen mansubdur.  يُر۪يدُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  يَنْقَضَّ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

فَ  atıf harfidir.  اَقَامَهُ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

يَنْقَضَّ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İnfiâl babındadır. Sülâsîsi  قضض ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, mücerred yapıdaki asıl anlamıyla kullanılması gibi anlamlar katar.

 قَالَ لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْراً

Fiil cümlesidir. Fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

Mekulü’l-kavl, لَوْ شِئْتَ ’dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.  شِئْتَ  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur.

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır.

تَّخَذْتَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur.  عَلَيْهِ  car mecruru  اتَّخَذْتَ  fiiline müteallıktır.

اَجْراً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اتَّخَذْتَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil افتعال  babındadır. Sülâsîsi  أخذ ’dir.

Bu bab fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰٓى اِذَٓا اَتَيَٓا اَهْلَ قَرْيَةٍۨ اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا ف۪يهَا جِدَاراً يُر۪يدُ اَنْ يَنْقَضَّ فَاَقَامَهُۜ 

فَ, istînâfiyyedir. Ayetin ilk cümlesi müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Gaye bildiren cer harfi ve akabindeki … اِذَٓا اَتَيَٓا اَهْلَ قَرْيَةٍۨ  cümlesi masdar teviliyle  انْطَلَقَا۠  fiiline müteallıktır. Şart manalı zaman zarfı  اِذَا ’nın muzâf olduğu  اَتَيَٓا اَهْلَ قَرْيَةٍۨ  cümlesi, şart cümlesidir. 

Müspet mazi fiil sıygasında gelen …اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا فَاَبَوْا اَنْ  cümlesi, şartın cevabı, aynı zamanda  اِذَا ’nın müteallakıdır. Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Bu cümlenin sıfat, ..فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا  cümlesinin veya …قَالَ لَوْ شِئْتَ  cümlesinin cevap olduğu da söylenmiştir.

Ayetin başlangıcındaki  فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰٓى اِذَٓا  ibaresi, 71 ve 74. ayetlerdekiyle aynıdır. Aralarında tekrir ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

انْطَلَقَا۠  fiili  انفعال  babındadır. 

Bu ayette söz konusu kişilerin kasabaya geliş ve girişleri kolay olduğundan ve herhangi bir zorlukla karşılaşmadıklarından  جاء  yerine  اَتَيَٓ  fiili zikredilmiştir. 

Kur'an, meşakkat, zorluk ve güçlüğün olduğu durumlarda  اَتَيَٓ  fiilini değil,  جاء  fiilini kullanır. (Fâdıl Sâlih Samerrai, Beyanî Tefsir Yolu, c. 3, s. 160)

جاء  yerine  اَتَيَٓ  fiilinin kulanılması lafız mana uyumu ile mürâât-ı nazîr sanatıdır.

اسْتَطْعَمَٓا  fiili  استفعال  babındadır. Bu babın fiile kattığı anlamlardan en çok kullanılan talep bu fiilde de görülmektedir.

اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا  cümlesi   قَرْيَةٍۨ ’in sıfatı olarak gelmiştir. Ancak  اسْتَطْعَمَٓاهَا  şeklinde muzâfun ileyh olarak zamir gelmesi gerekirdi. Zamir yerine  اَهْلَ  kelimesinin tekrarı; bu sıfatın asıl konulduğu manada olmaması sebebiyledir. Dolayısıyla  قَرْيَةٍۨ ’den değil, “ehlinden yemek istediler” buyurulmuştur. Yani “O karyedeki herkesten teker teker yemek istediler ama hiçbiri buna yanaşmadı.” demektir. Eğer  اسْتَطْعَمَٓاهَا  şeklinde gelseydi bu mana bu kadar açık bir şekilde ifade edilmiş olmazdı. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Sıfat, mevsufunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا  cümlesi  اسْتَطْعَمَٓا اَهْلَهَا  cümlesine  فَ  ile atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümledeki masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  يُضَيِّفُوهُمَا  muzari fiil cümlesi, masdar tevilinde  فَاَبَوْا  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  فَوَجَدَا ف۪يهَا جِدَاراً  cümlesi  فَ  ile …فَاَبَوْا  cümlesine atfedilmiştir. Cümleler arasında lafzen ve manen ittifak vardır.

جِدَاراً  için sıfat konumundaki  يُر۪يدُ اَنْ يَنْقَضَّ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Nekre bir isimden sonra gelen cümleler o ismin sıfatı olurlar.

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  يَنْقَضَّ  muzari fiil cümlesi, masdar tevinde  فَاَبَوْا  fiilinin mef’ûlü konumundadır.

يُر۪يدُ  fiilinin جدار  kelimesine isnadı aklî mecazdır.

فَاَقَامَهُ  cümlesi, …فَوَجَدَا  cümlesine  فَ  ile atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

اراد الجدار  ifadesinde istiare vardır. Çünkü istemek (irade), gerçek anlamıyla cansız varlıklar için doğru olmaz. Bunun anlamı, yapılarda iş görmek isteyen kimsenin haline benzeterek “yıkılmak üzere” yani yıkılmaya yaklaşmış demektir. Çünkü duvarda, dosdoğru dururken eğilme, sabit dururken kımıldama ve yerinden oynama şeklinde yıkılma emareleri görülünce anlam genişlemesi üslubu üzere onun için yıkılma isteme ifadesinin kullanılması güzel düşmüştür. (Şerîf er-Râdî, Kur'an Mecazları, Safvetu’t Tefasir)

قَالَ لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْراً

Ayetin son cümlesi istînâfiyye olarak fasılla gelmiş, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْراً  şart üslubunda, talebî inşâî isnaddır.

Müspet mazi fiil sıygasındaki  شِئْتَ  cümlesi, şart cümlesidir.

Rabıta harfinin dahil olduğu, yine mazi fiil sıygasında gelmiş faide-i haber ibtidaî kelam olan  لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْراً  cümlesi  لَوْ ’in cevabıdır. Mef’ûl olan  اَجْراً  kelimesindeki tenvin nev ve kıllet ifade eder.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mekulü’l-kavl, Musa’ya (a.s.) ait sözlerdir. 

لَوْ  edatı, bir şeyin bulunmaması sebebiyle diğer şeyin de olmayacağını ifade etmek için kullanılır.

لَتَّخَذْتَ  fiili  اِفْتِعال  babındadır. Bu bab fiile, mutavaat, müşareket, ittihaz, izhar, talep gibi anlamlar katar.

اَهْلَ  ve  اَنْ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.