تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪ي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِياًّ

İsim cümlesidir. İşaret ismi  تِلْكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

الْجَنَّةُ  kelimesi  تِلْكَ ’den bedeldir. Müfred müennes ism-i mevsûl  الَّت۪ي  ism-i işaretin haberi olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  نُورِثُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

نُورِثُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. 

مِنْ عِبَادِنَا  car mecruru ism-i mevsûlun mahzuf haline mütealıktır. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  mefûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesidir. Îrabdan mahalli yoktur.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪ي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِياًّ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Geliş amacı cennetin şanını tazim ve ehlini tayindir. 

Müsnedün ileyh olan işaret ismi  تِلْكَ , cennetin şanının ulaşılmaz yüceliğine, şerefine ve keremine işarettir. İşaret isminde tecessüm vardır.

الْجَنَّةُ, bedeldir. Bedel, kapalı bir ifadeyi açmak, açık olanı kuvvetlendirmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

تِلْكَ  ile cennetin mahiyetine işaret edilerek konunun önemi vurgulanmış ve istiare oluşmuştur. 

Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de ‘‘vücudun tahakkuku’’dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi) Yani akli olan cennet gözle görülür elle tutulur makamına konmuştur.  

Has ism-i mevsûl  الَّت۪ي , haberdir. Müsnedin mevsûlle marife olması, sonradan gelecek habere dikkat çekmek içindir. 

Mevsûlün sılası olan  نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِياًّ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiilin azamet zamirine isnadı, tazim ifade eder.

Veciz anlatım kastıyla gelen  عِبَادِنَا  izafetinde azamet zamire muzâf olan  عِبَادِ  şan ve şeref kazanmıştır.

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَنْ ’in sılası, nakıs fiil  كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

نُورِثُ  fiili  اِفعال  babındadır. Fiilin başındaki hemze hafiflik için hazfedilmiştir.  اِفعال  babı fiile kesret, haynunet, sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul manaları katar. 

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan s. 124)

مَنْ  ve  مِنْ  kelimeleri arasında cinas-ı nakıs ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا  sözündeki varis olmaktan murad onlara verilen ve geri alınmayan ihsanlardır. Varis için de miras böyledir. Miras, mirası veren kişiye geri dönmez. Bu lafızda tasrîhî ve tebeî istiare vardır. Çünkü varis olmak, bâki kalmak anlamında kullanılmıştır. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Suret-i Meryem, s. 243) 

“İşte kullarımızdan takva sahibi olanlara miras vereceğimiz cennet budur.” onlara takvalarının semeresi olarak saklayacağız tıpkı miras bırakanın malının mirasçılara saklanması gibi. Veraset mülk edinmede ve hak sahibi olmada kullanılan en güçlü lafızdır; çünkü fesh edilmez, geri dönülmez, reddetmekle iptal edilmez ve düşürülmez. (Beyzâvî ve Âşûr)  

Temellük (bir şeyi kendine mal etme) ve istihkak (hak kazanma) anlamında kullanılan kelimelerin en kuvvetlisi veraset maddesi olduğundan bu hususta onun fiili kullanılmıştır. Zira bu istihkakta fesih, geri caymak ve iptal söz konusu değildir. (Ebüssuûd)