قَالَ بَلْ اَلْقُواۚ 

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

بَلْ  idrâb ve atıf harfidir. Önce söylenen bir şeyden vazgeçmeyi belirtir. Buna “idrâb (  اِضْرَابْ  )” denir. “Öyle değil, böyle, fakat, bilakis, belki” anlamlarını ifade eder.

Kendisinden sonra gelen cümle ile iki anlam ifade eder:

1. Kendisinden önceki cümlenin ifade ettiği anlamın doğru olmadığını, doğrusunun sonraki olduğunu ifade etmeye yarar. Bu durumda edata karşılık olarak “oysa, oysaki, halbuki, bilakis, aksine” manaları verilir.

2. Bir maksattan başka bir maksada veya bir konudan diğer bir konuya geçiş için kullanılır. Burada, yukarıda olduğu gibi bir iddiayı çürütmek ve doğrusunu belirtmek için değil de bir konudan başka bir konuya geçiş içindir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mekulü’l-kavli,  اَلْقُوا ‘dur.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اَلْقُوا  fiili,  ن ‘un hazfi ile mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و’ ı fail olarak mahallen merfûdur.

فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّهَا تَسْعٰى

فَ  atıf harfidir.  اِذَا  mufacee harfidir.  اِذَا  isim cümlesinin önüne geldiğinde “birdenbire, ansızın” manasında mufacee harfi olur.

حِبَالُهُمْ  mübteda olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

عِصِيُّهُمْ  atıf harfi  وَ ‘la  حِبَالُهُمْ ‘e matuftur.

يُخَيَّلُ  fiili, mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. يُخَيَّلُ  merfû meçhul muzari fiildir.  اِلَيْهِ  car mecruru  يُخَيَّلُ  fiiline müteallıktır.

مِنْ سِحْرِهِمْ  car mecruru  يُخَيَّلُ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ سِحْرِهِمْ sözündeki  مِنْ  harf-i ceri sebebiyye içindir. (Âşûr)

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiyye, baz, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel – karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesine dahil olur. İsmini nasb haberini ref yapar, cümleye masdar anlamı verir.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel,  يُخَيَّلُ  fiilinin naib-i faili olarak mahallen merfûdur. هَا  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

قَالَ بَلْ اَلْقُواۚ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  بَلْ اَلْقُوا  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. İdrâb harfi  بَلۡ  intikal içindir.

فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّهَا تَسْعٰى

Cümle, takdiri …فألقوا  [Ve attılar] olan mukadder istînâfa atfedilmiştir. Yani cümleler arasında meskutun anh mevcuttur. 

Mufacee harfinin dahil olduğu  فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ  şeklindeki isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman, “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamında olur.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müspet muzari fiil sıygasında gelen  تَسْعٰى  cümlesi mübteda olan  حِبَالُهُمْ ‘un haberidir. عِصِيُّهُمْ , temâsül nedeniyle mübtedaya atfedilmiştir.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Mübteda, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu  اَنَّهَا تَسْعٰى  cümlesi, masdar teviliyle, meçhul bina edilmiş olan  يُخَيَّلُ  fiilinin naib-i faili konumundadır. Masdar-ı müevvel, faide-i haber inkârî kelamdır.

Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilide bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

اَنَّهَا تَسْعٰى  cümlesi gizli zamirden bedel-i iştimâldir. (Âşûr) 

اَنَّ ‘nin haberi olan  تَسْعٰى  cümlesi, muzari fiil sıygasında gelerek hükmü takviye, hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

تَسْعٰى  fiilinin, iplere ve değneklere isnad edilmesinde mecaz-i aklî sanatı vardır.

بَلْ اَلْقُواۚ  فَاِذَا حِبَالُهُمْ [Siz atın, bir de baktı ki ipleri…] cümlesinde hazif yoluyla îcaz vardır. (Onlar attılar, Bir de baktı ki ipleri..) takdirindendir. Mana delalet ettiği için bu cümle hazf edilmiştir.  وَاَلْقِ مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ [Sağ elindekini at] Ta-ha/ 69 cümlesinden sonra gelen ve فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً  [Büyücüler secdeye ka­pandılar.] Ta-ha / 70 cümlesinde de durum aynıdır. Buradan uzun bir ibare hazf edil­miştir. Takdiri şöyledir: "Musa asasını attı. Asa, onların büyü olarak yap­tıklarını yuttu. Bunun üzerine büyücüler secdeye kapandılar." Ayetin ma­nası bu hazf edilen ibareye delalet ettiği için bu hazif güzel olmuştur. Buna hazif yoluyla îcaz denir. (Safvetü’t Tefâsir) 

Bu ayette hayvan ve ölü (cansız) varlıkların, insanlar gibi konuşturulması şeklinde bir anlatım (mecaz) söz konusudur. (İzzet Marangozoğlu, Fâdıl Sâlih Es-Sâmerrâî’nin Beyânî Tefsir Anlayışı)