قَالُوا يَا مُوسٰٓى اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّٓا اَنْ نَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰى

Fiil cümlesidir.  قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  يَا مُوسٰٓى ’dır.  قَالُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

يَا  nida harfi,  مُوسٰٓى  münadadır. Müfred alem olup damme üzere mebni mahallen mansubdur. Nidanın cevabı   اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ ‘dır.

اِمَّٓا  tahyir harfidir.  

اِمَّا ; yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. el-Mâlekî, talebî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının tahyir ve ibaha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, (Doktora Tezi)  

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mübteda olarak mahallen merfûdur. Haber mahzuftur. Takdiri;  إلقاؤك (Senin atman) şeklindedir.

تُلْقِيَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

وَ  atıf harfidir.  اِمَّٓا  tahyir harfidir.  اَنْ  ve masdar-ı müevvel, önceki masdar-ı müevvele matuf olup mahallen merfûdur.

نَكُونَ  nakıs, mansub muzari fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  نَكُونَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  نحن ’dir.

اَوَّلَ  kelimesi  نَكُونَ ‘nin haberi olup fetha ile mansubdur.

Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ , muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  اَلْقٰى ‘dır. Îrabdan mahalli yoktur.

اَلْقٰى  mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  تُلْقِيَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  لقي ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

قَالُوا يَا مُوسٰٓى اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّٓا اَنْ نَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰى

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Allah Teâlâ, sihirbazların Hz. Musa'ya söylediklerini bildiriyor.

قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.  اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ  cümlesi, nidanın cevabıdır.

اِمَّٓا اَنْ تُلْقِيَ  cümlesine dahil olan  اِمَّٓا , muhayyerlik ifade eden tahyir harfidir.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  تُلْقِيَ  şeklindeki muzari fiil cümlesi, masdar teviliyle mahzuf mübteda için haberdir. Takdiri;  إلقاؤك  (Senin atman) şeklindedir. 

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  كاَنَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi  اَنْ نَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰى , faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel önceki masdar-ı müevvele matuftur. كاَنَ ’nin haberi olan  اَوَّلَ ’nin muzâfun ileyhi olan  مَنْ ’in sılası  اَلْقٰى , müspet mazi fiil sıygasında gelmiştir.

Mekulü’l-kavlde mütekellim sihirbazlar, muhatap Hz. Musa (as)’dır. 

اِمَّٓا  İki yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّٓا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. Mâlekî talebi cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّٓا  edatının tahyîr ve ibâha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّٓا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, Doktora Tezi)

اَنْ  edatı mabâdiyle birlikte gizli bir fiille mansubdur ya da mahzuf mübtedanın haberidir. (Beyzâvî) 

قَالَ بَلْ اَلْقُواۚ 

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

بَلْ  idrâb ve atıf harfidir. Önce söylenen bir şeyden vazgeçmeyi belirtir. Buna “idrâb (  اِضْرَابْ  )” denir. “Öyle değil, böyle, fakat, bilakis, belki” anlamlarını ifade eder.

Kendisinden sonra gelen cümle ile iki anlam ifade eder:

1. Kendisinden önceki cümlenin ifade ettiği anlamın doğru olmadığını, doğrusunun sonraki olduğunu ifade etmeye yarar. Bu durumda edata karşılık olarak “oysa, oysaki, halbuki, bilakis, aksine” manaları verilir.

2. Bir maksattan başka bir maksada veya bir konudan diğer bir konuya geçiş için kullanılır. Burada, yukarıda olduğu gibi bir iddiayı çürütmek ve doğrusunu belirtmek için değil de bir konudan başka bir konuya geçiş içindir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mekulü’l-kavli,  اَلْقُوا ‘dur.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اَلْقُوا  fiili,  ن ‘un hazfi ile mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و’ ı fail olarak mahallen merfûdur.

فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّهَا تَسْعٰى

فَ  atıf harfidir.  اِذَا  mufacee harfidir.  اِذَا  isim cümlesinin önüne geldiğinde “birdenbire, ansızın” manasında mufacee harfi olur.

حِبَالُهُمْ  mübteda olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

عِصِيُّهُمْ  atıf harfi  وَ ‘la  حِبَالُهُمْ ‘e matuftur.

يُخَيَّلُ  fiili, mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. يُخَيَّلُ  merfû meçhul muzari fiildir.  اِلَيْهِ  car mecruru  يُخَيَّلُ  fiiline müteallıktır.

مِنْ سِحْرِهِمْ  car mecruru  يُخَيَّلُ  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ سِحْرِهِمْ sözündeki  مِنْ  harf-i ceri sebebiyye içindir. (Âşûr)

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiyye, baz, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel – karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesine dahil olur. İsmini nasb haberini ref yapar, cümleye masdar anlamı verir.

اَنَّ  ve masdar-ı müevvel,  يُخَيَّلُ  fiilinin naib-i faili olarak mahallen merfûdur. هَا  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

قَالَ بَلْ اَلْقُواۚ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi, şibh-i kemâl-i ittisâldir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  بَلْ اَلْقُوا  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. İdrâb harfi  بَلۡ  intikal içindir.

فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّهَا تَسْعٰى

Cümle, takdiri …فألقوا  [Ve attılar] olan mukadder istînâfa atfedilmiştir. Yani cümleler arasında meskutun anh mevcuttur. 

Mufacee harfinin dahil olduğu  فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ  şeklindeki isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اِذَا ; müfacee harfidir. Aniden olan beklenmedik durumları ifade eder. Özellikle  فَ  ile birlikte kullanıldığı zaman, “ansızın, bir de bakarsın ki hayret verici bir durum” anlamında olur.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müspet muzari fiil sıygasında gelen  تَسْعٰى  cümlesi mübteda olan  حِبَالُهُمْ ‘un haberidir. عِصِيُّهُمْ , temâsül nedeniyle mübtedaya atfedilmiştir.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Mübteda, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

Masdar ve tekid harfi  اَنَّ ’nin dahil olduğu  اَنَّهَا تَسْعٰى  cümlesi, masdar teviliyle, meçhul bina edilmiş olan  يُخَيَّلُ  fiilinin naib-i faili konumundadır. Masdar-ı müevvel, faide-i haber inkârî kelamdır.

Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilide bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

اَنَّهَا تَسْعٰى  cümlesi gizli zamirden bedel-i iştimâldir. (Âşûr) 

اَنَّ ‘nin haberi olan  تَسْعٰى  cümlesi, muzari fiil sıygasında gelerek hükmü takviye, hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

تَسْعٰى  fiilinin, iplere ve değneklere isnad edilmesinde mecaz-i aklî sanatı vardır.

بَلْ اَلْقُواۚ  فَاِذَا حِبَالُهُمْ [Siz atın, bir de baktı ki ipleri…] cümlesinde hazif yoluyla îcaz vardır. (Onlar attılar, Bir de baktı ki ipleri..) takdirindendir. Mana delalet ettiği için bu cümle hazf edilmiştir.  وَاَلْقِ مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ [Sağ elindekini at] Ta-ha/ 69 cümlesinden sonra gelen ve فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً  [Büyücüler secdeye ka­pandılar.] Ta-ha / 70 cümlesinde de durum aynıdır. Buradan uzun bir ibare hazf edil­miştir. Takdiri şöyledir: "Musa asasını attı. Asa, onların büyü olarak yap­tıklarını yuttu. Bunun üzerine büyücüler secdeye kapandılar." Ayetin ma­nası bu hazf edilen ibareye delalet ettiği için bu hazif güzel olmuştur. Buna hazif yoluyla îcaz denir. (Safvetü’t Tefâsir) 

Bu ayette hayvan ve ölü (cansız) varlıkların, insanlar gibi konuşturulması şeklinde bir anlatım (mecaz) söz konusudur. (İzzet Marangozoğlu, Fâdıl Sâlih Es-Sâmerrâî’nin Beyânî Tefsir Anlayışı)

فَاَوْجَسَ ف۪ي نَفْسِه۪ خ۪يفَةً مُوسٰى

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْجَسَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. 

ف۪ي نَفْسِه۪  car mecruru  اَوْجَسَ  fiiline müteallıktır.

خ۪يفَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  مُوسٰى  muahhar fail olup elif üzere mukadder damme ile merfûdur.

اَوْجَسَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  وجس ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَاَوْجَسَ ف۪ي نَفْسِه۪ خ۪يفَةً مُوسٰى

Önceki ayetteki …اِذَا حِبَالُهُمْ  cümlesine  فَ  ile atfedilen ayet müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

خ۪يفَةً ‘deki tenvin kesret veya kıllet için olduğu gibi, daha önce tatmadığı cinsten bir korkuya da delalet edebilir.

Müteallik ve mef’ûlün faile takdim edilmesi, hz. Musa’nın o andaki hislerini, ruh halini ortaya koymak ve fasılaya riayet içindir.

ف۪ي نَفْسِه۪  ibaresindeki  فِي  harfinde istiare vardır. Car ve mecrurun ilişkisi, zarf ve mazruf ilişkisine benzetilmiştir.  نَفْسِ , içine girilecek bir şeye benzetilmiştir.

Ayetin  فَاَوْجَسَ مُوسٰى ف۪ي نَفْسِه۪ خ۪يفَةً  şeklinde gelmesi durumunda, nazmın musikisinin bozulduğu görülür. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

خٖيفَةً - اَوْجَسَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Hz. Musa ansızın bu manzara ile karşılaşınca beşer tabiatının gereği olarak içinde bir çeşit korku hissetti. Zira beşer yaratılışında yılandan nefret etmek ve onların sokmak gibi zararlarında sakınmak duygusu vardır.

Diğer bir görüşe göre ise Hazret-i Musa, ‘insanların kafasının karışıp kendisine uymamalarından endişe etti’, demektir. Ancak bundan sonraki ifadelerden anlayacağımız gibi gerçek bu değildir. (Ebüssuûd)

قُلْنَا لَا تَخَفْ 

Fiil cümlesidir.  قُلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir.  Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli,  لَا تَخَفْ ‘dir. قُلْنَا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَخَفْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Muzari fiillerin (أَنَا  –  أَنْتَ  –  نَخْنُ...) zamirleri fail (özne) konumunda olduklarında vücûben (zorunlu olarak) müstetir olurlar yani bariz zamir olarak açık şekilde yazılmaları mümkün olmadığı gibi bunların yerine açık bir isim söylenmesi de mümkün değildir. (هُوَ  -  هِيَ) zamirlerinin müstetir oluşu ise mazi fiilde de muzari fiilde de vücûben değil cevazendir yani bunların müstetir zamir olarak kullanılmaları zorunlu olmayıp bu zamirlerin yerine istenildiği takdirde açık isim getirilmesi de mümkündür. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعْلٰى

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

كَ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  اَنْتَ  fasıl zamiridir.  

قُلْنَا لَا تَخَفْ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiil azamet zamirine isnad edilerek tazim edilmiştir.

قُلْنَا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  لَا تَخَفْ  cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

 اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعْلٰى

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.  اِنَّ  ve fasıl zamiri ile tekid edilmiş  isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. İsim cümlesi sübut ve istimrar ifade etmiştir. اَنْتَ , fasıl zamiridir. 

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler,  اِنَّ , isim cümlesi ve fasıl zamiri sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

Müsned olan  الْاَعْلٰى , onun yaşadığı korkunun delili olmak üzere marife gelmiştir. (Âşûr)

Müsnedin, ism-i tafdil kalıbında isim olarak gelmesi durumun devamlılığındaki mübalağaya işaret etmiştir.

İsim cümlesi sübut ve istimrar ifade etmiştir. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

Birden fazla tekid unsuru taşıyan cümle hz. Musa’nın korkusunu gidermek ona destek vermek amacına matuftur. Peygamberlerde bulunan yüce vasıflar sebebiyle Allah (cc), Hz. Musa’da meydana gelen bu korkuyu reddetmek için ifadeyi inkârî haber şeklinde inzal etmiştir.

Allah Teâlâ, اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعْلٰى  [Çünkü üstün (gelecek), muhakkak sen olacaksın.]  buyurarak ona güvence vermiştir. Bu ifadede pek çok çeşit mübalağa ve tekid çeşitleri bulunmaktadır:

a) Tekid edatı olan اِنَّ ‘nin getirilmesi.

b) Zamirlerin tekrarlanması.

c) Haberde, elif lâmın gelmiş olması.

d) Yücelik lafzının getirilmesi ki  الْاَعْلٰى  ulûv (maddi üstünlüğü) ifade eder.

Tafsilatlı olanına gelince, bu da Cenab-ı Hakk'ın, "Elindekini bırakıver..." emridir. (Fahreddin er-Râzî, Âşûr) 

وَاَلْقِ مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُواۜ 

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir.  اَلْقِ  illet harfinin hazfi ile emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

ف۪ي يَم۪ينِكَ  car mecruru mahzuf sılaya müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

فَ  karînesi olmadan gelen  تَلْقَفْ   cümlesi mukadder şartın cevabıdır. Takdiri, إن تلق ما (Şeyi atarsan…) şeklindedir.

تَلْقَفْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir. 

Müşterek ismi mevsûl  مَا , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  صَنَعُوا ‘dur. Îrabdan mahalli yoktur.

صَنَعُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

 اِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ سَاحِرٍۜ 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

مَا  ism-i mevsûl olup  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  صَنَعُوا ‘dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

صَنَعُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

كَيْدُ  kelimesi  اِنَّ ‘nin haberi olup lafzen merfûdur.  سَاحِرٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

 وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ اَتٰى

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. İstînâfiyye olması da caizdir. لَا nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يُفْلِحُ  merfû muzari fiildir. السَّاحِرُ  fail olup lafzen merfûdur.  حَيْثُ  mekân zarfı,  يُفْلِحُ  fiiline müteallıktır.

حَيْثُ  mekân zarfıdır. Bu edat cümleye muzâf olur. Edattan sonraki cümle isim ve fiil cümlesi olabilir. Edat kendisinden önceki bir fiilin mekân zarfı yani mef‘ûlun fihidir. Sonu damme üzere mebni olduğundan mahallen mansubdur.

اَتٰى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. اَتٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

السَّاحِرُ  kelimesi sülâsî mücerred olan  سحر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُفْلِحُ   fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  فلح ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

وَاَلْقِ مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُواۜ 

Ayet atıf harfi  وَ ‘la önceki ayetteki mekulü’l-kavl cümlesine atfedilmiştir.

Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası mahzuftur.  ف۪ي يَم۪ينِكَ , bu mahzuf sılaya müteallıktır. Sılanın hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

تَلْقَفْ مَا صَنَعُواۜ  talebin cevap fiili olarak meczumdur.

تَلْقَفْ  fiilinin mef’ûlu konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nın sılası olan  صَنَعُوا  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidai kelamdır. 

[Sağ elindekini at] ifadesinde ne olduğunu söylemeyip kapalı bırakması onu gözden düşürmek içindir. Yani onların iplerine ve sopalarına aldırma, elindeki o sırık parçasını at demektir ya da onu büyütmek için söylemiştir, yani o şeylerin çokluk ve kalabalığına aldırma; çünkü senin sağ elindeki şey etki bakımından onlardan daha büyüktür.

تَلْقَفْ  fiilinin aslı  تَتَلْقَفْ  şeklindedir. İki  تَ 'den biri hazf edilmiştir. Muzaraat harfinin te’nise de hitaba da ait olması ihtimali vardır. O zaman fiil müsebbebe (sonuca) isnat edilmiş olur. (Beyzâvî)

Sağ elindeki asanı yere atıver, demektir. Nitekim A'râf sûresinde böyle zikredilmektedir. Burada asanın açık olarak zikredilmeyip müphem bırakılması, durumunu korkunç göstermek, şanını tazim etmek ve bu asanın, normal eserleri olan asalar cinsinden, olmadığını, fakat bu asanın, cinsinin diğer fertlerinin dışında, mahiyeti müphem ve eserleri garip bir asâ olduğunu bildirmek içindir. Başka ayetlerde asanın sarih olarak zikredilip bu nüktenin gözetilmemesi, hadisenin hikâye edilmesinde de bunun gözetilmemesini gerektirmez. ( Ebüssuûd) 

اِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ سَاحِرٍۜ 

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.

اِنَّ  ile tekid edilen cümle, faide-i haber inkârî kelamdır.  اِنَّ ’nin isminin müşterek ism-i mevsûlle gelmesi, habere dikkat çekmek ve bahsi geçenleri tazim amacına matuftur.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا ’nin sılası olan  صَنَعُوا , müspet mazi fiil siygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اِنَّ ’nin haberi olan  كَيْدُ سَاحِرٍ  cümlesi, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

سَاحِرٍۜ ’deki tenvin tahkir içindir.

سَاحِرٍۜ 'in tekil olması ondan mutlak cins murat edilmesindendir. Bunun içindir ki   وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُ  buyurmuştur. Yani sihirbaz cinsi iflah olmaz demektir. Birinci  سَاحِرٍۜ 'in nekre olması muzâfı nekre kılmak içindir. (Beyzâvî)

 وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ اَتٰى

Cümle atıf harfi وَ ’la  اِنَّمَا صَنَعُوا…رٍ  cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Menfi muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  اَتٰى  cümlesi, mekân zarfı  حَيْثُ ’nun muzâfun ileyhidir.

السَّاحِرُ ‘deki marifelik, bilinen cinsi kastetmesi dolayısıyla cins içindir. (Âşûr)  

صَنَعُوا - السَّاحِرُ - مَا  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

Asanın şanının ve ilâhî bir mucize olmasının belirtilmesi, sebebi daha da takviye edeceği halde belirtilmemesi, bunların açık olduğunun zımnen bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً 

Fiil cümlesidir.  فَ  atıf harfidir. Cümle mukadder istînâfa matuftur. Takdiri,  فألقى موسى عصاه فتلقّفت كلّ ما صنعوا (Ve Musa (as) asasını attı ve asa onların yaptığı her şeyi yuttu) şeklindedir.

اُلْقِيَ  fetha üzere mebni, meçhul mazi fiildir.  السَّحَرَةُ  naib-i fail olup lafzen merfûdur.

سُجَّداً  kelimesi hal olup fetha ile mansubdur. سُجَّداً  kelimesi sülâsî mücerred olan  سجد  fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالُٓوا اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى

Fiil cümlesidir.  قَالُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli  اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى ’dır.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اٰمَنَّا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

بِرَبِّ  car mecruru  اٰمَنَّا  fiiline müteallıktır.  هٰرُونَ  muzâfun ileyh olup fetha ile mecrurdur. Gayri munsarif olduğu için esre almamıştır. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مُوسٰى  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  هٰرُونَ ‘ye matuf olup elif üzere mukadder fetha ile mecrurdur. Gayri munsarif olduğu için esre almamıştır.

اٰمَنَّا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً

Cümle, takdiri  فألقى موسى عصاه فتلقّفت كلّ ما صنعوا  (Ve Musa (as) asasını attı ve asa onların yaptığı her şeyi yuttu) olan mukadder istînâfa atfedilmiştir. Önceki ayetle bu ayet arasında meskutun anh vardır.

Müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.  Faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اُلْقِيَ  fiili meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mefule dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef’ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Ayrıca bu bina naib-i failin bu fiilide bir dahli olmadığına da işaret eder. (Dr. Adil Ahmet Sâbir er-Ruveynî, Teemmülat fi Sûret-i İbrahim, s. 127)

سُجَّداً  kelimesi haldir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Burada sihirbaz kelimesiyle kastedilenler müminlerdir. Aslında müminler için sihirbaz kelimesi kullanılmaz. Burada geçmişteki vasıfları zikredilerek hatırlatılmıştır. Kevniyet alakasıyla mecaz-ı mürseldir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

 قَالُٓوا اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالُٓوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mekulü’l-kavl cümlesinde mütekellim iman eden sihirbazlardır.

Beyzâvî ayette  هٰرُونَ / Harun lafzının  مُوسٰى / Musa lafzından önce zikredilmesiyle ilgili olarak üç ihtimalden bahseder: 

“Birinci ihtimale göre, Harun, Musa’dan yaşça büyük olduğu için önce zikredilmiştir. 

İkinci ihtimale göre, ayet sonlarının uyması için önce Harun sonra Musa zikredilmiştir. (fasılaya riayet). Zira ayetlerin fasılaları  مُوسٰى  / الْاَعْلٰى  / اَتٰى  / مُوسٰى  şeklinde sıralanmaktadır. 

Üçüncü ihtimal ise şudur: Firavun Musa’yı küçükken büyütmüştü. Eğer sadece Musa’nın Rabbi denilse idi ya da Musa as önce zikredilmiş olsaydı, zihne Rabden kastın Firavun olduğu, Harun’un da ona tabi olduğu için zikredilmiş olduğu ihtimali gelebilirdi. 

Görüldüğü gibi müfessirimiz burada Harun lafzının Musa kelimesinden önce yer almasını yaşına hürmet, fasılaları gözetmek ve şüpheyi izale etmek şeklinde üç nükteye bağlamaktadır. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı, Âşûr, Ebüssuûd)

Harun ve Musa'nın Rabb lafzına izafeti onları şereflendirmek içindir.

Qata'a قطع : قَطْعٌ ister cisimler gibi gözle görülen bir şey olsun ister aklın alanına girerek basiretle idrak edilen bir şey olsun onları aralarında aralık bırakarak ya da yarık oluşacak şekilde ayırmaktır. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 36 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri (mesafe) kat etmek, maktu', kat'i, kıta, makta, inkıta, ikta ve mukataadır . (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْۜ 

Fiil cümlesidir. قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

Mekulü’l-kavli  اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ ‘dur.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اٰمَنْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur.

لَهُ  car mecruru  اٰمَنْتُمْ  fiiline müteallıktır.  قَبْلَ  zaman zarfı  اٰمَنْتُمْ  fiiline müteallıktır.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  قَبْلَ ’nin muzâfun ileyhi olarak mahallen mecrurdur. 

Fiil-i muzarinin başına  اَنْ  harfi geldiği zaman onu nasb ettiği gibi anlamını da masdara çevirmektedir. Bu tür masdarlara masdar anlamı içerdikleri için “tevilli masdar (masdar-ı müevvel)” denmektedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اٰذَنَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ’dir.  لَكُمْ  car mecruru  اٰذَنَ  fiiline mütealliktir.

اٰمَنْتُمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiile  tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَۚ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb, haberini ref eder.  هُ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

لَ  harfi  اِنَّ ’nin haberinin başına gelen lam-ı muzahlakadır.

كَب۪يرُكُمُ  kelimesi  اِنَّ ’nin haberi olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

الَّذ۪ي  müfred müzekker has ism-i mevsûl , كَب۪يرُكُمُ ‘un sıfatı olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

عَلَّمَكُمُ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. Muttasıl zamir  كُمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

السِّحْرَ  kelimesi ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

عَلَّمَكُمُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  علم ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَلَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِۘ 

فَ  istînâfiyyedir. لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  اُقَطِّعَنَّ  fetha üzere mebni muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.

Tekid nunları bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lâmı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

اَيْدِيَكُمْ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubtur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَرْجُلَكُمْ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  اَيْدِيَكُمْ ‘e matuftur.

مِنْ خِلَافٍ  car mecruru  الأيدي والأرجل ‘nin mahzuf haline müteallıktır. مِنْ خِلَافٍ  sözündeki  مِنْ  harf-i ceri ibtidaiyye içindir. (Âşûr)

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiyye, ba’z, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel – karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)   

وَ  atıf harfidir.  لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  اُصَلِّبَنَّكُمْ  fetha üzere mebni muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

ف۪ي جُذُوعِ   car mecruru  اُصَلِّبَنَّكُمْ  fiiline müteallıktır. النَّخْلِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

اُقَطِّعَنَّ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındadır. Sülâsîsi  قطع ‘dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef'ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. Tef’il babının en yaygın anlamı teksirdir.    

وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّـنَٓا اَشَدُّ عَذَاباً وَاَبْقٰى

وَ  atıf harfidir. لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  تَعْلَمُنَّ  fiilinin sonundaki  نَّ , tekid ifade eden nûn-u sakiledir.

تَعْلَمُنَّ  fiili  ن ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. İki sakin bir araya geldiği için fail mahzuftur.

اَيُّ  müşterek ism-i mevsûl,  تَعْلَمُنَّ ‘nin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  اَشَدُّ ‘dur. Îrabdan mahalli yoktur. Mütekellim zamiri  نَٓا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَشَدُّ  mahzuf mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur. Takdiri; هو  şeklindedir. عَذَاباً     kelimesi temyiz olup fetha ile mansubdur.

Temyiz; kendisinden önce geçen mübhem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani; çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harfi cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin irabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan?” soruları sorulur.

Temyiz ikiye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَبْقٰى  atıf harfi  وَ ‘la  اَشَدُّ ‘ye matuf olup mukadder damme ile merfûdur.

اَبْقٰى  -   اَشَدُّ  kelimeleri ism-i tafdil kalıbındandır.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ  cümlesi, müspet mazi fiil cümlesi lâzım-ı faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mekulü’l-kavl, Firavun’un sözlerinden oluşmaktadır. Muhatapları, iman eden sihirbazlardır.

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki  اٰذَنَ لَكُمْ  cümlesi, قَبْلَ ’nin muzâfun ileyhidir. Masdar-ı müevvel, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَۚ 

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.

اِنَّ  ve lam-ı muzahlaka ile tekid edilmiş isim cümlesi, kizbî haber inkârî kelamdır. اِنَّ ’nin haberi olan  لَكَب۪يرُكُمُ , veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

كَب۪يرُكُمُ ‘un sıfatı konumundaki müfred has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ‘nin sılası olan  عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ   cümlesi, mazi fiil sıygasında gelmiş, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden  اِنَّ , isim cümlesi ve lam-ı muzahlaka  olmak üzere üç tekid içeren  bu ve benzeri cümleler çok muhkem/sağlam cümlelerdir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Firavun Musa’nın onlara sihir öğreten üstatları olduğunu söylerken cümlesini  اِنَّ ve lamla tekid etmiş, ayrıca Musa’dan (as) bahsederken ism-i mevsûl kullanmıştır. Bu, onu tahkir içindir.

 فَلَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِۘ وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّـنَٓا اَشَدُّ عَذَاباً وَاَبْقٰى

Kasem üslubunda gayrı talebî inşâî isnaddır.  …لَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ  cümlesi mahzuf kasemin cevabıdır. Kasem fiilinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle mahzuf kasem ve nûn-u sakile olmak üzere cümle iki unsurla tekid edilmiştir.

Aynı üsluptaki  وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِۘ  ve  وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّـنَٓا اَشَدُّ عَذَاباً وَاَبْقٰى  cümleleri, kasemin cevabına atıf harfi  وَ ‘la atfedilmiştir. Cümlelerin atıf sebebi hükümde ortaklıktır.

لَتَعْلَمُنَّ  fiilinin mef’ûlü konumundaki ism-i mevsûl  اَيُّـ ’nun sılası olan  ـنَٓا اَشَدُّ عَذَاباً  cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır. Takdiri  هو  olan mübteda mahzuftur.  اَبْقٰى , haber olan  اَشَدُّ ‘ye tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir.  عَذَاباً , temyizdir.

اَشَدُّ  ve  اَبْقٰى  ism-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.

Meydânî bu ayet-i kerimede belâgatçıların  وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِۘ  ifadesinde في  harf-i cerinin istiare-i tebeiyye yoluyla  على harfi yerine kullanıldığını ifade etmektedir. Meydânî belâgatçıların Firavun’un inanan kimselere şiddetli bir şekilde işkence edeceği için ayet-i kerimede في  harf-i cerinin على ‘nın yerine kullanıldığı kanaatinde olduğunu beyan eder. Çünkü  في   harf-i ceri bir nesnenin bir şeyin içinde bulunduğunu ifade etmek için kullanılır. Ayette ise insanların cesetlerinin çivilerle ağaca şiddetli bir şekilde çakılı olduğunu ifade etmek için  في  harf-i ceri  على ‘nın yerine kullanılmıştır. Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, Edebü’l-kâtib Meydânî, belâgatçıların bu nedenle  في  harf-i cerinin  على ‘nın yerine kullanılmasını istiare-i tebeiyye konusunda ele aldıklarını ifade eder. (İbrahim Kara , Abdurrahman Hasan Habenneke El-Meydânî Ve Belâgat İlmine Katkıları, Âşûr)

Bilindiği gibi  ف۪ي  harfi, zarfiyedir. İdam işi ağacın içinde değil üzerinde olur. Dolayısıyla burada  على  harfi olmalıydı. Alimlere göre harf-i cerler birbirinden naib olmazlar. Bunun için kendi manasında kullanılmayan harfin niçin tercih edildiğini araştırmak gerekir. Harfler söz konusu olduğu zaman harf, harfin manası ve müteallakının düşünülmesi gerekir. على  harfinin manası isti’lâdır. Bu mananın müteallakı galib gelenlerdir, yani düşmanını yenerek galip gelen ve onları hurma ağacına asma fiilini işleyen kişilerdir. ف۪ي  ise zarfiyedir. Müteallakı da hurma ağacının içindekilerdir. Burada ‘‘alâ’’ mânâsının müteallakı,  ف۪ي  manasının müteallakına ve  على ‘nın isti’lâ manası, ف۪ي ‘nin zarfiye manasına benzetilmiştir. Böylece istilânın müteallakı, zarfiyenin müteallakına benzemiş oldu. Yani; bir şeyi yenerek galip gelmek, bir şeyin içinde olmaya benzetildi. Câmi’; sübûttur (Devamlı olmak). Ağacın üzerine asılan kişiler, ağacın gövdesinin içinde olan kişilere benzetildi (Yani ağaç gövdesi, zarfa benzetildi). Böylece kapalı bir yerde asılan kişilerin gören kimse olmadığı için hiçbir kurtuluş ümidinin olmadığı ifade edilmiş oldu. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kuran Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّـنَٓا  [Hangimizin olduğunu elbette bileceksiniz] sözüyle Firavun kendisi ile Musa'yı kastetmektedir, çünkü,  اٰمَنْتُمْ لَهُ  demiştir. Allah'ın kitabında nerede iman lafzı lâm ile birlikte geçmişse Allah'tan başkası murad edilmiştir. Firavun böyle "hangimizin olduğunu bileceksiniz” demekle Musa'yı küçültmek ve onunla alay etmek istemiştir. 

Çünkü Musa'nın azapla bir alakası yoktu. Sihirbazların îman ettiği Rabbı da denilmiştir. (kastettiği de söylenmiştir.) (Beyzâvî, Ebüssuûd )

اَيْدِيَكُمْ - اَرْجُلَكُمْ  kelimeleri arasında mürâât-ı  nazîr sanatı vardır.  كُمْ  zamirinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

لَتَعْلَمُنَّ   - عَلَّمَكُمُ  kelimeleri arasında ise iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

لَاُقَطِّعَنَّ - لَاُصَلِّبَنَّ  kelimeleri arasında muvazene sanatı vardır.

Bazı alimlere göre  اَيُّـنَٓا  (hangimizin) ifadesiyle Firavun kendini ve Musa'nın Rabbini kastetmiştir.  اَشَدُّ عَذَاباً [Daha şiddetli azap] demesi de kendisinin dünya azabını ve bunun şiddetini görmüş olmasındandır. Çünkü o, ahiret azabını ve şiddetini görmemişti. (Ruhu’l Beyan)

قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلٰى مَا جَٓاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا 

Fiil cümlesidir.  قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Mekulü’l-kavli  لَنْ نُؤْثِرَكَ ‘dir.  قَالُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

لَنْ  muzariyi nasb ederek manasını olumsuz müstakbele çeviren harftir. Tekid ifade eder.

نُؤْثِرَكَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl , عَلٰى harf-i ceriyle birlikte  نُؤْثِرَكَ  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  جَٓاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ ‘dır. Îrabdan mahalli yoktur.

جَٓاءَنَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. Mütekellim zamiri  نَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مِنَ الْبَيِّنَاتِ  car mecruru  نَا  zamirinin mahzuf haline müteallıktır.     

Müfred müzekker has ism-i mevsûl وَ ‘la müşterek ism-i mevsûl   مَا ‘ya matuf olup mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası   فَطَرَنَا  ‘dır. Îrabtan mahalli yoktur.

فَطَرَنَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir. Mütekellim zamiri  نَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

نُؤْثِرَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  أثر ’dir.

İf’al babı fiile, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

 فَاقْضِ مَٓا اَنْتَ قَاضٍۜ 

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri,  إن أردت عقابنا (Bizi cezalandırmak istersen) şeklindedir.

اقْضِ  illet harfinin hazfi ile mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir.

Müşterek ism-i mevsûl  مَٓا , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  اَنْتَ قَاضٍ  ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

Munfasıl zamir  اَنْتَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  قَاضٍ  haber olup mahzuf  ي  üzere mukadder damme ile merfûdur. Mankus isimdir.

Mankus isimler: Sondan bir önceki harfi kesralı olup son harfi de “ya (ي)” olan isimlere “mankus isimler” denir. Mankus isimlerin îrab durumu şöyledir: 

a. Merfû halinde takdiri damme ile (رَاعٍ – اَلرَّاعِي  gibi), 

b. Mansub halinde lafzi olarak yani fetha ile (رَاعِيًا  – اَلرَّاعِيَ  gibi), 

c. Mecrur halinde takdiri kesra ile (رَاعٍ – اَلرَّاعِي  gibi) îrab edilir. 

Yani mankus isimler ref ve cer durumlarında maksur isimler gibi takdirî îrab edilir. Bu durumda damme ve kesra harekeleri son harflerinin üzerinde açıkça görülmez, fakat var olduğu kabul edilir. Nasb hallerinde ise lafzî olarak îrab edilir, son harfin üzerinde fetha harekesi açık bir şekilde görünür. 

Mankus isimler nekre halinde yani başlarında elif lam olmaksızın kullanıldığında ref ve cer durumlarında sonlarındaki “ya” harfi düşürülür. Ancak meydana gelen bu değişikliğe işaret olmak üzere kelimenin sonundaki kesra harekesi tenvinli kesra olur. Îrabı ise yine takdiren olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَاضٍ  kelimesi; sülâsî mücerred olan قضي  fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّمَا تَقْض۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَاۜ

 اِنَّمَا  kâffe ve mekfufedir. Kâffe; men eden, alıkoyan anlamında olup buradaki ma-i kâffeden kasıt ise  اِنَّ  harfinden sonra gelen ve onun amel etmesine mani olan  مَا  demektir.

تَقْض۪ي  mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.  İsm-i işaret  هٰذِهِ , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

الْحَيٰوةَ  ism-i işaretten bedel veya atfı beyan olarak mahallen mansubdur.

الدُّنْيَا  kelimesi  الْحَيٰوةَ ’in sıfatı olup elif üzere mukadder fetha ile mansubdur.

الدُّنْيَا  kelimesi maksur isimdir. Maksur isimler: Sondan bir önceki harfi fethalı olup son harfi (ى) olan isimlere “maksur isimler” denir. Maksur isimler genellikle (ى) ile biter. Fakat çok az olarak (ا) ile biten maksur isimler de vardır. Maksur isimlerin sonunda yer alan bu harflere “elif-i maksure” denir.  اَلْفَتَى – اَلْعَصَا  gibi.

Maksur isimlerin irab durumu şöyledir: Merfu halinde takdiri damme ile, mansub halinde takdiri fetha ile, mecrur halinde takdiri kesra ile irab edilir. Yani maksur isimler merfu, mansub, mecrur hallerinde hep takdiri olarak (takdiren) irab edilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلٰى مَا جَٓاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan … لَنْ نُؤْثِرَكَ  cümlesi, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.

Mekulü’l-kavl iman eden sihirbazların Firavun’a verdikleri cevaptır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl,  عَلٰى  harfiyle birlikte  نُؤْثِرَكَ  fiiline müteallıktır. Sılası olan  جَٓاءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ  cümlesi, müspet mazi fiil siygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا  cümlesinde وَ  kasem وَ ‘ıdır. Mecrur mahaldeki has ismi mevsul  الَّذ۪ي , mahzuf kasem fiiline müteallıktır. Cümle gayrı talebî inşaî isnadtır. Veya  الَّذ۪ي  ve sılası, atıf harfi  وَ  ile önceki mevsûl  مَا ‘ya matuftur.

Ayette Allah'ın (cc) Fâtıriyyet (yoktan var etmek) unvanıyla zikredilmesi, bu hükmün gerekçesini zımnen bildirmek içindir. Zira Allah'ın, onların Yaratıcısı olması ve Firavun'un da yaratılmışlar cümlesinden bulunması, Firavun'u Allah'a tercih etmemelerini gerektirmektedir. (Ebüssuûd)

فَاقْضِ مَٓا اَنْتَ قَاضٍۜ 

فَ  rabıtadır. Bu; cümleden önce mahzuf bir şart olduğunun işaretidir. Emir üslubunda talebî inşâî isnad olan  اقْضِ مَٓا اَنْتَ قَاضٍۜ  cümlesi, mahzuf şartın cevabıdır.

Takdiri … إن أردت عقابنا  [Bizi cezalandırmak istersen] olan mahzuf şart ve mezkür cevabından oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Şart cümlesinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Mef’ûl konumundaki müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ‘nın sılası olan  اَنْتَ قَاضٍ , sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir.  İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı [devamlılığı] ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

Cümlenin müsnedi olan  قَاضٍ , ism-i fail kalıbında gelmiştir. Haberin ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir.

İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsufa olan bağlılığına delalet eder. (Halidî, Vakafat, s. 80)  

İsim cümlesindeki ism-i fail istimrar ifade eder. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

 اِنَّمَا تَقْض۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَاۜ

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri ıtnâb babındandır.

Cümle kasr edatı  اِنَّمَا  ile tekid edilmiş fiil cümlesidir. Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkârî kelamdır.

اِنَّمَا  kasr-ı mevsûf ale’s-sıfattır. Firavun’un hüküm vermesi dünya hayatına kasredilmiştir. Ahirette o hüküm veremez. Hakiki kasrdır. (Âşûr)

الدُّنْيَا  kelimesi  الْحَيٰوةَ  için sıfattır. Dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır. Muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için kullanılan bir açıklama biçimidir. Sıfatın kullanılmasının, matbusunun daha iyi tanınması, övülmesi, yerilmesi, pekiştirilmesi, acındırılması, kapalılığının giderilmesi, tahsis edilmesi gibi maksatları vardır. Itnâb, bazen de sıfatlar vasıtasıyla yapılmaktadır. (Ar. Gör. Ömer Kara, Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: Itnâb-Îcâz (I) Kur’ân Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

Dünya hayatının  هٰذِهِ  ile işaret edilmesi mütekellimin dünya hayatını küçümseme ve tahkir kastına işarettir.

İşaret isminde istiare vardır. Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de ‘‘vücudun tahakkuku’’dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

اِنَّٓا اٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَٓا اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِۜ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  نَا  mütekellim zamiri  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur. 

اٰمَنَّا بِرَبِّنَا  cümlesi  اِنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur.

اٰمَنَّا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

بِرَبِّنَا  car mecruru  اٰمَنَّا  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

dur.  

لِ  harfi,  يَغْفِرَ  fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek manasını sebep bildiren masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  لِ  harf-i ceriyle birlikte  اٰمَنَّا  fiiline müteallıktır.

يَغْفِرَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  لَنَا  car mecruru  يَغْفِرَ  fiiline müteallıktır.

خَطَايَانَا  mef’ûlun bih olup elif üzere mukadder fetha ile mansubdur. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.   

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan  حَتّٰٓى  ’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ  ’den sonra, 3) Lam-ı cuhûddan sonra, 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra, 5) Vav-ı maiyye (  وَ  )’den sonra, 6) Sebep fe (  فَ  )’sinden sonra. Burada harf-i cerden sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Müşterek ism-i mevsûl  مَٓا  , atıf harfi   وَ’la   خَطَايَانَا ‘ya matuf olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası   اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

اَكْرَهْتَنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur. Mütekellim zamiri  نَا  mef’ûlun bih mahallen mansubdur.

عَلَيْهِ  car mecruru   اَكْرَهْتَنَا  fiiline müteallıktır.  مِنَ السِّحْرِ  car mecruru  عَلَيْهِ ‘deki zamirin mahzuf haline müteallıktır.

اٰمَنَّا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’âl babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder.

 وَاللّٰهُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى

İsim cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, mübteda olup lafzen merfûdur. خَيْرُ  haber olup lafzen merfûdur.

اَبْقٰى  kelimesi atıf harfi  وَ ’la  خَيْرٌ ‘e matuftur.  

خَيْرٌ  - اَبْقٰى  kelimeleri ism-i tafdil kalıbındandır. Çok kullanıldığı için başındaki hemze hafifletilmiştir.

İsm-i tafdil; bir vasfın bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme mufaddal, sonra gelen isme mufaddalun aleyh denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır.

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. ‘Daha’ manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّٓا اٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَٓا اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِۜ 

Ta’liliyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Ta’lil cümleleri itnâb babındandır.

اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. Ayette mütekellim iman eden sihirbazlar, muhatap Firavun’dur.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Cümlede müsnedin mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Hâlidî, Vakafât, S.107)

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, اِنَّ  , isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı Kadr/1.)

Sebep bildiren masdar ve cer harfi lâm-ı ta’lilin gizli  أنْ ‘le masdar yaptığı  لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Masdar-ı müevvel, mecrur mahalde olup başındaki harf-i cerle birlikte  اٰمَنَّا  fiiline müteallıktır.

بِرَبِّنَا  izafeti, muzâfun ileyhin şanı içindir. Mütekellimin, Allah’ın rububiyet ve rahmet sıfatına sığınma isteğine işarettir.

 خَطَايَانَا ‘ya matuf olan müşterek ism-i mevsûl  مَٓا ‘nın sılası olan  اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Mazi fiil sıygasında gelmesi, onların sözlerindeki kararlılığı belirtmektedir

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

 وَاللّٰهُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى

Cümle  وَ ‘la mekulü’l-kavl cümlesine atfedilmiştir. Mübteda ve haberden oluşmuş faide-i haber ibtidaî kelamdır. İsme isnad edilmiş bu isim cümlesi, sübut ve istimrar ifade eder.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan Allah ismiyle marife olması, telezzüz, teberrük ve kalplerin mutmain olması içindir.

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وَاَبْقٰى , haber olan خَيْرٌ ’a matuftur. Cihet-i câmia, tezâyüftür. Her ikisi de ism-i tafdil vezninde gelerek, mübalağa ifade etmiştir.

اللّٰهُ  ve  بِرَبِّنَا  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayette hem Allah hem de Rabb ismi bir arada zikredilerek, Rabbin, Allah olduğu vurgulanmıştır.

اِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَۜ 

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.  هُ  muttasıl zamir  اِنَّ ‘nin ismi olarak mahallen mansubdur.

مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ  cümlesi  اِنَّ ‘nin haberi olarak mahallen merfûdur.

مَنْ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur.

يَأْتِ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

رَبَّهُ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مُجْرِماً  kelimesi  يَأْتِ ‘deki failin hali olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim)..(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

لَهُ  car mecruru  اِنَّ ’nin mahzuf haberine müteallıktır.  

جَهَنَّمَ  kelimesi  اِنَّ ’nin muahhar ismi olup lafzen mansubdur. Gayrı munsariftir. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayr-i munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte Arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مُجْرِماً  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى

Cümle  لَهُ ‘deki zamirin hali olarak mahallen mansubdur.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يَمُوتُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.  ف۪يهَا  car mecruru  يَمُوتُ  fiiline müteallıktır.

وَ  atıf harfidir. لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

اِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَۜ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Mütekellim, Allah Teâlâ’dır. Bunun iman ettikten sonra sihirbazların söylediği sözlerden olduğu söylendiği gibi, yüce Allah'ın söylediği sözlerin başı olduğu da söylenmiştir. (Kurtubî)

اِنَّ  ile tekid edilmiş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil, şart üslubunda faide-i haber inkarî kelam olan  مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَۜ  terkibi  اِنَّ ’nin haberidir.

Şart cümlesi  مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً , mübteda ve haberden müteşekkil faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ismi  مَنْ ’in haberi olan  يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً , meczum muzari fiil sıygasında cümle şeklinde gelerek hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir. 

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, اِنَّ , isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı Kadr/1.)

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ , sübut ifade eden isim cümlesidir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş, faide-i haber inkârî kelamdır.

Mahzuf şart ve mezkür cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede îcâz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır. اِنَّ ‘nin haberi mahzuftur.  لَهُ , bu mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  جَهَنَّمَۜ , muahhar mübtedadır.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اِنَّ ’ye dahil olan  هُ  zamiri  اِنَّ ’nin ismidir. Şan zamiri olduğu da söylenmiştir. Mercii olmayan şan zamiri sadece  اِنَّ  ile gelir ve kelâma zerafet kazandırır. Bilindiği gibi müennesine de kıssa zamiri denir. Bunların genel adı ise iş zamiridir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً [Kim rabbine mücrim olarak varırsa] cümlesinde Rab kelimesi yerine zamir gelebilirdi, çünkü cümlenin öncesinde Rab lafzı geçmişti. Bu ıtnâbın amacı, Rab lafzına dikkat çekmek, onu önemsetmek ve yüceltmek içindir.

Kur’an ıstılahında mücrim, kâfir demektir. (Âşûr)

مُجْرِماً  kelimesi  يَأْتِ ‘deki failin halidir. Hal cümleleri anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى

Ayetin son cümlesi fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.  لَهُ ‘deki zamirden  veya  جَهَنَّمَ ’den hâl-i müekkide olarak ıtnâbdır.  وَ ’la gelmeyen bu hal cümlesi onların veya cehennemin bu halinin sürekli bir özellik olduğuna işaret eder.

Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَلَا يَحْيٰى  cümlesi, makabline tezat nedeniyle atfedilmiştir. لَا ’nın tekrarı olumsuzluğu tekid içindir. Bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Muzari fiil hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَمُوتُ - يَحْيٰى   kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

لَا يَمُوتُ ف۪يهَا  cümlesi ile  وَلَا يَحْيٰى  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

وَمَنْ يَأْتِه۪ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰىۙ

وَ  atıf harfidir.  مَنْ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur.

يَأْتِه۪  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Muttasıl zamir  ه۪  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مُؤْمِناً   kelimesi  يَأْتِ ‘deki failin hali olup fetha ile mansubdur.

قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ  cümlesi  يَأْتِه۪ ‘deki failin hali olarak mahallen mansubdur.

قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  عَمِلَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.

الصَّالِحَاتِ  mef’ûlün bih olup cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

İsim cümlesidir. İsm-i işaret  اُو۬لٰٓئِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰىۙ  cümlesi  اُو۬لٰٓئِكَ ‘nin haberi olarak mahallen mecrurdur. 

لَهُمُ  car mecruru mahzuf mukaddem habere müteallıktır. الدَّرَجَاتُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur.

الْعُلٰى  kelimesi  الدَّرَجَاتُ ‘nun sıfatı olup mukadder damme ile merfûdur.

مُؤْمِناً  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَنْ يَأْتِه۪ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰىۙ

Ayet, önceki ayetteki  مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ  cümlesine  وَ ’la atfedilmiştir. Cümleler arasındaki atıf sebebi tezattır. Ayrıca aralarında inşâî olmak bakımından mutabakat mevcuttur.

Şart üslubunda haberî isnaddır. Şart cümlesi olan  مَنْ يَأْتِه۪ مُؤْمِناً , sübut ifade eden isim cümlesidir.

Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  يَأْتِه۪ مُؤْمِناً  cümlesi,  مَنْ ’in haberidir. 

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Fasılla gelen  قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ  cümlesi  يَأْتِه۪ ‘deki failden hâl-i müekkide olarak ıtnâbdır. Başında  وَ  bulunmayan bu hal cümlesi, zü’l-halin bu durumunun sürekli bir özellik olduğuna işaret eder. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Tahkik harfi  قَدْ  ile tekid edilmiş müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber talebî  kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesi olan  اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰى , sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyh işaret edilenlere tazim ve teşvik için işaret ismiyle marife olmuştur.

اُو۬لٰٓئِكَ ’nin haberi olan  لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰىۙ , faide-i haber ibtidaî kelam olan isim cümlesidir. Cümlede takdim tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُمْ , mahzuf mukaddem habere müteallıktır.  الدَّرَجَاتُ  muahhar mübteda,  الْعُلٰى  onun sıfatıdır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil şart üslubundaki terkip, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Müsnedün ileyh şereflendirmek ve onlara isnat edilen hükmü vurgulamak için ismi işaret olarak gelmiştir.

Yine son cümlede müsnedün ileyh olan  الدَّرَجَاتُ , muahhar mübtedadır ve  الْعُلٰى  ile vasıflanmıştır. Tehir edilmesinin sebebi, müsnedi müsnedün ileyhe tahsis etmek ve muhatabın dikkatini çekmektir. Müsnedün ileyhin manasını açmak ve onu övmek için de sıfatla ıtnâb yapılmıştır.

Bu ayette, salih amel işleme kaydı konularak yüksek derecelere erişme hükmü daraltılmıştır. Bu kaydın konulmaması durumunda mümin ya da kâfir, amel işleyen herkesin yüksek mertebelere erişeceği gibi yanlış bir intiba ortaya çıkabilirdi. Bu intibayı ortadan kaldırmak için, ayette tekmil yoluyla ıtnâb yapılmıştır. 

müsnedün ileyh, salih amel işleyen müminleri diğerlerinden ayırmak, onları şereflendirmek ve onlara isnat edilen hükmü vurgulamak için ismi işaret olarak gelmiştir.

Yine son cümlede müsnedün ileyh olan  الدَّرَجَاتُ , muahhar mübtedadır ve  الْعُلٰى  ile vasıflanmıştır. Tehir edilmesinin sebebi müsnedi, müsnedün ileyhe tahsis etmek ve muhatabın dikkatini çekmek olabilir. Müsnedün ileyhin manasını açmak ve onu övmek için de sıfatla ıtnâb yapılmıştır.

74. ayetteki  اِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً (Şurası bir gerçek ki, kim günahkâr olarak Rabbine gelirse..) cümlesi ile bu ayetteki وَمَنْ يَأْتِه۪ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ  (Kim de iyi dav­ranışlarda bulunmuş bir kimse olarak Ona gelirse…) cümlesi arasında mu­kabele sanatı vardır. Mukabele, iki veya daha çok mananın zikredilmesi, sonra da bunların karşıtının zikredilmesi demektir. (Safvetü’t Tefâsir) 

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَاۜ 

الدَّرَجَاتُ ‘den bedel olup lafzen merfûdur.  عَدْنٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ  cümlesi  جَنَّاتُ ‘nun sıfatı olarak mahallen merfûdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 تَجْر۪ي  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.  مِنْ تَحْتِهَا  car mecruru  تَجْر۪ي  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الْاَنْهَارُ  fail olup lafzen merfûdur. Muzâf mahzuftur. Takdiri;  من تحت بيوتها أو أشجارها  (Ağaçlarının veya evlerinin altında) şeklindedir.

خَالِد۪ينَ  hal olup nasb alameti  ي ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harf ile îrablanır.

ف۪يهَا  car mecruru  خَالِد۪ينَ ‘ye müteallıktır.

خَالِد۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  خلد  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ تَزَكّٰى۟

İsim cümlesidir.  وَ  istînâfiyyedir.  İsm-i işaret  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

جَزٰٓؤُ۬ا  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur.

Müşterek ism-i mevsûl   مَنْ , muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  تَزَكّٰى ‘dır. Îrabdan mahalli yoktur.

تَزَكّٰى  mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

تَزَكّٰى۟   fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  زكو ’dir.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüp (sakınma) ve talep anlamları katar.

جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَاۜ 

جَنَّاتُ عَدْنٍ  ifadesi, önceki ayetteki  الدَّرَجَاتُ ‘den bedel olan bu ayet, fasılla gelmiştir. Fasl sebebi kemâl-i ittisâldir.

تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ  cümlesi,  جَنَّاتُ  için sıfattır.  خَالِد۪ينَ  ise haldir. Hal ve sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

‘Altlarından ırmaklar akar’ ibaresindeki altlarından kelimesi, sözü güzelleştirmek, ilgi çekmek amacına matuf ıtnâbdır. Çünkü ırmaklar zaten alttan akarlar.

وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ تَزَكّٰى۟

وَ  istînâfiyyedir. Mübteda ve haberden oluşmuş cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

ذٰلِكَ  ile cezaya işaret edilerek arınmışların karşılığını önemsetmek ve hükmü vurgulamak amaçlanmıştır.

İşaret isminde istiare vardır. Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de ‘‘vücudun tahakkuku’’dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

ذٰلِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri, Duhan/57, S. 190)

İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsned olan  جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ  veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

Muzâfun ileyh olan  مَنْ   müşterek ism-i mevsûlunun sılası olan  تَزَكّٰى۟ , mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrara işaret etmiştir. (Hâlidî, Vakafat, S.107)  

Son üç ayetin sihirbazların sözünden olma ihtimali de Allah Teâlâ'nın yeni kelamı olma ihtimali de vardır. (Beyzâvî ve Zemahşerî)

74 - 76 : 

يَحْيٰى - تَزَكّٰى۟  kelimeleri arasında zorlama ol­maksızın güzel seci vardır.

Mezkûr ayetlerde önce günahkârın halinin zikredilmesi, Firavun'un, "Hangimizin azabı en çetin ve en sürekli olanıdır." şeklindeki iddiasının reddi olarak, Allah'ın (cc) azabının en çetin ve en sürek olanı olduğunu acilen zikretmek içindir.

Diğer bir görüşe göre ise bu üç ayet, büyücülerin sözlerinin hikâyesinden olmayıp doğrudan doğruya Allah'ın (cc) kelamındandır. (Ebüssuûd)