قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ عَدَدَ سِن۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.

Mekulü’l-kavli  لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ ’dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

كَمْ  istifham ismidir. Zaman zarfı  لَبِثْتُمْ  fiiline müteallik olup mahallen mansubdur.

كَمْ ’i istifhamiyye (Soru için olan  كَمْ): Soru edatı olarak kullanılan  كَمْ ’dir. “Kaç, ne kadar, kaç adet” gibi anlamlara gelir.  كَمْ ’i istifhamiyye ile temyizinin arasına kelime girebilir.  كَمْ ’i istifhamiyye cümlede mübteda, haber, mef’ûlü mutlak, mef’ulün bih, mef’ûlun fih, muzâfun ileyh, harf-i cerle mecrur olarak gelebilir. Îrabı cümledeki konumuna göre mahallen olur.  كَمْ ’i istifhamiyyenin temyizi 2 şekilde gelebilir: 

1. Umumiyetle müfred, mansub, nekre olarak gelir. 

2. مِنْ  harf-i ceri ile gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَبِثْتُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُمْ  fail olarak mahallen merfûdur. 

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  لَبِثْتُمْ  fiiline mütealliktir. 

عَدَدَ  temyiz olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  سِن۪ينَ  muzâfun ileyh olarak cer alameti  ي ’dir. Cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için harfle îrablanırlar.

Temyiz; kendisinden önce geçen mübhem (manası açık olmayan) bir ismin manasına açıklık getiren camid, nekre bir isimdir. Yani çeşitli manalar kastedilmeye elverişli önceki isim veya cümleden asıl maksadın ne olduğunu açıklamak üzere zikredilen camid (türememiş), mansub ve nekre isme temyiz denir. Temyizin manasını açıkladığı önceki isme veya cümleye de mümeyyez denir. Temyiz harf-i cerli ve izafetle gelmediği müddetçe mansubdur. Mümeyyezin îrabı ise cümledeki yerine göredir. Temyiz Türkçeye “bakımından, …yönünden” şeklinde tercüme edilebilir. Temyizi bulmak için “ne bakımdan, hangi açıdan?” soruları sorulur. Temyiz ikiye ayrılır:

1. Melfûz mümeyyez: Söylenmiş, cümlede görülen mümeyyez.

2. Melhûz mümeyyez: Düşünülen, cümlede açık olarak görülmeyen mümeyyez.

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ عَدَدَ سِن۪ينَ

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüp ve kınama amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Soru harfi  كَمْ , zarfiyye ve mümeyyiz olmak üzere  لَبِثْتُمْ  fiiline mütealliktir.

عَدَدَ  kelimesi,  كَمْ ’in temyizidir. Muzâfun ileyh olan  سِن۪ينَ , cemi müzekker salim kelimelere mülhak olduğu için  ي  ile mecrur olmuştur.

فِي الْاَرْضِ  ibaresindeki  فِي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla yeryüzü içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  الْاَرْضِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Yeryüzünde bulunmayı tekid etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her iki durumdaki mutlak irtibattır.

قلْ  ifadesi Kûfelilerin mushaflarında  قَالَ  (buyurdu) şeklinde, Haremeyn, Basra ve Suriye mushaflarında ise  قلْ  (söyle) şeklinde yer almaktadır.  قَالَ (buyurdu) ifadesinde sözü söyleyen ya Allah’tır ya da onları sorgulamakla memur olan meleklerdir. قلْ (söyle) ifadesinde ise zamir meleğe ya da cehennemliklerin liderlerinden birine râcidir. (Keşşâf)