وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ 

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

خَلَقْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

فَوْقَكُمْ  mekân zarfı,  خَلَقْنَا  fiiline mütealliktir. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

سَبْعَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. طَرَٓائِقَ  muzâfun ileyh olup, müntehel cumû’ sıygasında olup gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır.  

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarif “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

 وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِل۪ينَ

Cümle,  خَلَقْنَا ‘deki failin hali olarak mahallen mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

Burada hal isim cümlesi olarak gelmiştir. Hal menfi (olumsuz) isim cümlesi olarak geldiğinde umumiyetle başına “و ” gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  haliyyedir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

كُنَّا  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. ناَ   mütekellim zamiri  كَانَ ‘nin ismi olarak mahallen merfûdur.

كَانَ ’nin ismi  نَا  mütekellim zamiridir.  عَنِ الْخَلْقِ  car mecruru  غَافِل۪ينَ ‘ye mütealliktir.

غَافِل۪ينَ  kelimesi  كُنَّا ’nın haberidir. Nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

غَافِل۪ينَ  kelimesi, sülâsî mücerred olan  غفل fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ 

وَ , istînâfiyyedir.  لَ  mahzuf kasemin cevabının başına gelen harftir.

Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır. Mahzuf kasem ve  قَدْ  ile tekid edilmiş cevap olan  خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَٓائِقَ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir. (Halidî, Vakafat, S.107)

Cümlenin azamet zamirine isnadı, tazim ifade eder.

Allah Teâlâ, Kur'an'da ne zaman kendisinden azamet zamiriyle bahsetse hemen öncesinde veya sonrasında vahdaniyetinin bilinmesi için kendisine ait tekil bir zamir gelir. (Samerrâî,  Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 467)

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda vurgu kasem cevabına yapılır. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazf edilir. Fakat kasemin varlığı kasem cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur'an’da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur'an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ [yedi kat] terkibinde latif bir istiare vardır. Yedi gök, is­tiare yoluyla, üst üste konan takunyanın bağlarına benzetilmiştir. (Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr)

سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ  ifadesinde, istiâre vardır. Çünkü buradaki  طَرَٓائِقَۗ  ile kastedilen, ayakkabının deri katlarına benzetilmiş olarak yedi göktür. Tekili  طَريقَة ‘ tır. Çoğulu  طروقَ  şeklinde gelir ki bu, birbiri üzerine bindirilip dikilmek suretiyle belli bir şekil verilmiş deri parçalarıdır. Nitekim bu anlamla ilgili olarak طارقت النال (Ayakkabının derilerini üst üste bindirip diktim) denir. (Şerîf er- Râdî, Kur’an Mecazları)

طَرَٓائِقَۗ /Tarîka, kat manasına gelir. Nitekim denir ki, "bir biri üzerine kat kat elbise giydim" demektir. Bu şekilde  سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ  yedi kat demek olur. Ve "Yedi kat gök..." (Mülk, 67/3) manasını ifade eder.

Tarîk gibi yol demektir. O halde  سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ  yedi yol demektir. Bazıları yıldızların yolları olmasından dolayı göklere  طَرَٓائِقَۗ  denildiğini söylemiştir. Fakat bu şekilde maksat ["Her biri belli bir yörüngede yüzmeye (akıp gitmeye) devam ederler."] (Yâsîn, 36/40) ayetine göre yıldızların yüzdükleri gökler ve yörüngeler olmuş olur ki, bu ise sadece yedi değil, çoktur.

Bundan dolayı uygun olan, diğer birçoklarının tercih ettiği gibi meleklerin yukarı yükselme yolları olması itibariyle göklere  طَرَٓائِقَۗ  denilmiş olmasıdır ki, görünen gök bunların ancak birisidir.

-Tarîkat, diğer bir deyişle sistem manasındadır ki, son zamanlarda dilimizde manzume veya meslek diye de tercüme edilmiştir. Nitekim güneş sistemi demek olan "sistem soler" güneş manzumesi, güneş mesleki diye bilinmektedir. Buna göre  سَبْعَ طَرَٓائِقَۗ  yedi sistem demek olur ki, güneş sistemi bunların birincisidir. (Elmalılı)

وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِل۪ينَ

Ayetin son cümlesi,  وَ ’la gelen hal cümlesidir. Hal, cümlede failin, mef’ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden ıtnâb sanatıdır.

كَان ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden menfi isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Zaman zarfı  يَوْمَ , amili olan  تُبْعَثُونَ ’ye ihtimam için takdim edilmiştir.

كَانَ ‘nin haberi olan  غَافِل۪ينَ ‘nin, ism-i fail kalıbıyla gelmesi durumun devamlılığına işaret etmiştir. İsm-i fail sübuta, istikrara ve sıfatın mevsufa olan bağlılığına delalet eder. 

كَان ’nin  haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan s.124)

خَلَقْنَا - الْخَلْقِ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

عَنِ الْخَلْقِ  ile gökler kastedilmiştir, sanki “Gökleri onların üzerinde Biz yarattık ve Biz o göklerden gafil değiliz, onları muhafaza etmekten, üzerlerine düşmesine kudretimizle mani olmaktan gafil değiliz.” denilmiştir. Ya da insanlar kastedilmiş ve Allah’ın gökleri insanların üzerinde yaratmasının sebebinin, onlara göklerden rızık ve bereket kapıları açmak, onlara göklerin türlü menfaatlerini sunmak olduğu ve Allah’ın insanlardan, onların maslahatına uygun şeylerden gafil olmadığı ifade edilmiştir. (Keşşâf)