اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ 

İsim cümlesidir. Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي , önceki ism-i mevsûlden bedel olup mübteda olarak mahallen merfûdur. 

لَهُ  car mecruru mahzuf mukaddem habere mütealliktir.  مُلْكُ  muahhar mübteda olup lafzen merfûdur. Aynı zamanda muzâftır.  السَّمٰوَاتِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  الْاَرْضِ  atıf harfi  وَ ‘la  السَّمٰوَاتِ ‘a matuftur.      

 وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. 

يَتَّخِذْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو ‘dir.  وَلَداً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

لَمْ يَكُنْ  atıf harfi  وَ ‘la makabline matuftur.  لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir.  يَكُنْ  meczum muzari fiildir.  لَهُ  car mecruru mahzuf  يَكُنْ ‘ün mukaddem haberine mütealliktir. 

شَر۪يكٌ  kelimesi  يَكُنْ ‘ün muahhar ismi olup lafzen merfûdur.  فِي الْمُلْكِ  car mecruru  شَر۪يكٌ ‘e mütealliktir.  

وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يراً

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  خَلَقَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

كُلَّ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  شَيْءٍ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَدَّرَ   fetha üzere mebni mazi fiildir.  Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  تَقْد۪يراً  mef’ûlu mutlak olup fetha ile mansubdur. 

Mef’ûlu mutlak: Fiil ile aynı kökten gelen masdardır. Mef’ûlu mutlak harf-i cer almaz. Harf-i cer alırsa hal olur. Mef’ûlu mutlak cümle olmaz. Mef’ûlu mutlak üçe ayrılır:

1. Tekid (Kuvvetlendirmek) İçin: Fiilin manasını kuvvetlendirir. Masdar olur. Daima müfreddir. Fiilinden sonra gelir. Türkçeye “muhakkak, şüphesiz, gerçekten, çok, iyice, öyle ki” diye tercüme edilir.

2. Nev’ini (Çeşidini) Belirtmek İçin: Fiilin nasıl meydana geldiğini ve nev’ini bildirir. Nev’ini bildiren mef’ûlu mutlak umumiyetle sıfat veya izafet terkibi halinde gelir. Tesniye ve cemi de olabilir. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “gibi, şeklinde, aynen, tıpkı, tam” diye tercüme edilir.

3. Adedini (Sayısını) Belirtmek İçin: Failin yaptığı işin sayısını belirtir. Adedini belirten mef’ûlu mutlak  فَعْلَةً  vezninden gelen bina-ı (masdar-ı) merreden yapılır.

مَرَّةً  kelimesi de mef’ûlu mutlak olur. Fiilinin önüne geçebilir. Türkçeye “kere, defa” diye tercüme edilir. Burada tekid için gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَدَّرَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi قدر ’dır.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ 

اَلَّذ۪ي , önceki ayetteki mevsûlden bedel olduğu için ayet fasılla gelmiştir. Sıla cümlesinde takdim-tehir ve îcâz-ı hazif vardır.

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  اَلَّذ۪ي ‘nin sılası olan  لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir. Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır.  لَهُ , mahzuf mukaddem habere mütealliktir. مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ , muahhar mübtedadır.

İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

اَلَّذ۪ي لَهُ  ifadesi  الَّذ۪ي نَزَّلَ  ‘den bedel veya medih babından olmak üzere merfû ya da yine medih babından olarak mansubdur. Burada bedel ve mübdelün minh birbirinden ayrı olarak zikredilmemiştir; çünkü mübdelün minhin sılası  نَزَّلَ  olup  لِيَكُونَ  de onun illletini göstermektedir; mübdelün minh ancak bu iki kelimeyle tamamlanmış gibidir. (Keşşâf) 

Arapça  مُلْكُ  kelimesi ‘hakimiyet, en yüce otorite ve hükümdarlık’ anlamlarına gelir. Dolayısıyla, cümlenin anlamı şöyle olmaktadır: "Allah tüm kâinatın mutlak hükümdarıdır ve otorite hakkı bulunan başka hiç kimse yoktur. O halde yalnızca O ilâhtır. (Mevdûdi)

السَّمٰوَاتِ  -  الْاَرْضِ  arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır. 

 وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يراً

Cümle  وَ ’la sıla cümlesine atfedilmiştir. Atıf sebebi, hükümde ortaklıktır. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ  cümlesi önceki cümleye  وَ ’la atfedilmiştir. Menfi  كَان ’nin dahil olduğu  وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ  cümlesinde takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. Car mecrur  لَهُ  mahzuf habere mütealliktir.

كَان ’nin muahhar ismi olan  شَر۪يكٌ ’daki tenvin nev, kıllet ve tahkir ifade eder. Nefy siyakında nekre umuma işarettir.

فِي الْمُلْكِ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  الْمُلْكِ , içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  الْمُلْكِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Mübalağa için bu üslup kullanılmıştır.

İsim cümlesi fiil cümlesine atfedilmiştir. İsim cümlesinin anlamında sabitlik ve devamlılık, fiil cümlesinin anlamında ise yenilenme ve tekrarlanma vardır.

Şayet hem devamlılık hem fiilin tekrarı ve yenilenmesi kastediliyorsa, isim cümlesi fiil cümlesine atfedilebilir. Bunun aksi de mümkündür. Mesela, fiil cümlesinden fiilin zaman zaman yenilendiği, isim cümlesinden ise başlayıp halen devam ettiği kastediliyorsa aralarında atıf yapılabilir. (Sevinç Resul, Arapçada Cümle Yapısı 2010, S. 190-191)

Bundan önce zikredilen, göklerin ve yerin hükümranlığının Allah'a mahsus olması, bu cümlede ifade edileni de, kesin olarak gerektirdiği halde bunun ayrıca zikredilmesi, birden fazla ilah olduğunu söyleyen Mecusilerin iddiasının batıl olduğunu sarih olarak belirtmek ve onların itikadını bertaraf etmek içindir. İkisinin arasında çocuk edinme hususunun zikredilmesi, bunun müstakil ve ayrı bir şey olduğuna dikkat çekmek ve bunun, birincinin devamı olduğu vehminden sakınmak içindir. (Ebüssuûd) 

وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ  cümlesi,  له ملك السموات  cümlesine atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  شَيْءٍ ’deki tenvin kesret, nev ve tazim ifade eder. 

Aynı üslupta gelen  فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرا  cümlesi de, öncesine matuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidî, Vakafât, S.107)

تَقْد۪يراً , tekid ifade eden mef’ûlu mutlaktır.

Mef’ûlu mutlaklı ifadelerde masdarlar, mecazî anlam ifade etmez. Masdar fiiliyle birlikte kullanıldığında mecaz olma ihtimali ortadan kalkar ve hakiki anlam devreye girer. (Doç.Dr. M. Akif Özdoğan, ARAP Dilinde Muhatabı İkna Etme Açısından Haberî Cümlede Tekîd Edatlarinin Rolü, Ksü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17, 2011)

قَدَّرَهُ  -  تَقْد۪يراً  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr,  لَمْ  , مُلْكُ , لَهُ  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Ayetteki cümlelerin birbirine atıf sebebi, hükümde ortaklıktır. 

Allah Teala kendi vasıflarını  كَان  ile birlikte kullandığında aslında bizlere bildirmeden hatta bizleri yaratmadan önce bu vasıflarla muttasıl olduğunu haber vermektedir. Bu sıfatlar ezelde hiç bir şey yokken Allah’ın zatıyla birlikte vardı, ezeli olan ebedidir. Bu yüzden umumiyetle geçmiş zamana delalet eden  كَان  bu durumda cümleye kesinlik kazandırmaktadır. Yani Allah (cc)’nun ezelde mülkünde ortağı olmadığı gibi gelecekte de olmayacaktır. Onun bu vasıfı ezelden ebede kadar devam edecektir. Bunun aksini hiç kimse düşünemez. Râgıb el-İsfahânî  كَان ’nin geçmiş zaman için kullanıldığını, Allah ile ilgili sıfatları ifade ederken ezel anlamı kattığı belirtilmiştir. Bu fiilin, bir cinste var olan bir vasıf ile ilgili kullanılması durumunda  söz konusu vasfın o cinsin ayrılmaz bir parçası olduğunu vurguladığını ve ona dikkat çektiğini ifade eder. (Vecih Uzunoğlu, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi, sayı 41)

وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً  [Ve O, hiçbir evlat edinmemiştir] buyruğuyla da yüce Rabbimiz, müşriklerin ileri sürdüğü meleklerin Allah'ın kızları olduğu iddiasından zatını tenzih etmiştir. Onlar meleklerin Allah'ın kızları olduğunu söylüyorlardı. O bundan yüce ve münezzehtir. Aynı zamanda yahudilerin iddia ettikleri "Üzeyr Allah'ın oğludur" iftirasından da, Hristiyanların söyledikleri "Mesih Allah'ın oğludur" inanışından da kendi zatını tenzih etmektedir. Allah bundan pek yücedir. (Kurtubî)       

فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يراً  ibaresinin manası, "Allah herşeyi, eşitleme, takdir etme ve müsavi kılma hususlarının gözetildiği bir yaratmayla yaratmış ve onu, ona uygun bir şekilde takdir edip, var etmiştir" şeklindedir. (Fahreddin er-Râzî)  

Fiilin  تَقْدِيرًا  şeklindeki mef’ûlun mutlakla tekidi, en mükemmel şekilde takdir edildiğine delalet içindir. (Âşûr)

İnceden inceye takdir ve tayin etmiştir. Yani O, yaratmış olduğu her bir şeyi iradesi doğrultusunda hikmetiyle inceden inceye takdir ve tayin etmiştir. Yanılarak ve gafletle herhangi bir şey yaratmış değildir. Bilakis kıyamete kadar yarattıkları ve kıyametten sonra yaratacağı her bir şey O'nun takdiri ile meydana gelir. O yaratan ve yarattıklarının kaderini tayin ve tespit edendir. O halde yaratıcı yalnız O'dur ve siz de yalnız O'na ibadet etmelisiniz. (Kurtubî) 

Âşûr tefsirinde bu iki ayetle ilgili şu açıklamayı yapmıştır: 

İsmi mevsullerle tarif edilerek gelen bu dört sıfat, Allah teala’ya aittir. İsmi mevsulun sılası olarak gelen bu sıfatlardan bazıları muhataplar tarafından bilinmekte ve Allah'a izafe edilmekteydi. Bunlar birinci ve dördüncü sıfatlardır. Zikredilen bu iki sıfatın bilinmesi dolayısıyla onların arasında gelen diğer sıfatlar da aynı hükümde olmuştur. Çünkü müşrikler قُلْ مَن رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ ورَبُّ العَرْشِ العَظِيمِ سَيَقُولُونَ لِلَّهِ [Yedi kat göklerin Rabbi, azametli Arş'ın Rabbi kimdir? diye sor. «(Bunlar da) Allah'ındır» diyecekler. ] (Müminûn/86-87) ayetinde ifade edildiği gibi Allah'ın göklerin ve yerin sahibi olduğundan ve her şeyin yaratıcısı olduğundan şüphe etmemişlerdir. Fakat onlar Allah'a bir oğul ve mülkünde bir ortak isnad etmişlerdir. 

Eşsiz bir nazımla muhatabın Allaha ait olduğunda şüphe etmediği iki vasfın arasında Allaha ait olmayan ve muhatabın hataya düştüğü iki vasıf zikredilmiştir. Semavat ve arzın mülkiyeti elinde olan zatın bir çocuk edinmesi veya ortağı olması yakışık olmaz. Çünkü bu azim mülkiyete sahip olan zat, mutlak olarak hiç bir şeye ihtiyaç duymaz. Çocuğu veya ortağı olması abestir. Zira bir işe yaramaz. Akıllı mahlukatın bile eylemleri beyhudelikten korunuyorsa, bilgelerin en bilgesinin eylemleri nasıl olur ki?

1. ayetteki ve 2. ayetteki maksatların farklı olması sebebiyle 2. ayetin başında ism-i mevsûl tekrar edilmiştir. Çünkü birinci ismi mevsulun sılası hidayet için indirilen Kur’an'a şükretmek, ikinci ismi mevsulun sılası ise Allah Teâlâ'yı bir olarak (vahdaniyetle) nitelemek içindir. Ve surenin başından buraya kadar gelenler, surenin maksadına uygun berâat-i istihlâldir (incelikli bir giriş niteliğindedir). Bu sözler kitabın veya mesajın hutbesi (vaazı, öğüdü) menzilesindedir. (Âşûr)