Lokmân’ın oğluna yönelttiği bu öğütler de Allah’ın ona verdiği hikmetin meyveleridir. Kuşkusuz insanın yaptığı her şey –ne kadar saklanırsa saklansın– Allah’ın mutlaka onu bildiği, dolayısıyla onun hesabını soracağı inancı ve bilinci ile bundan doğan sorumluluk duygusu ve kaygısı ahlâkî hayatın temelidir. Nitekim meşhur bir özdeyişte “Hikmetin başı Allah korkusudur” denilmiştir. Büyük şairimiz Mehmed Âkif’in, “Ne irfandır veren ahlâka yükseklik ne vicdandır / Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır” şeklindeki beyti de bu gerçeğin güzel bir ifadesidir.

İnsanın iyi ve itaatkâr bir kul olduğunu gösteren üç örnek davranışın sıralandığı 17. âyetteki “namaz” Allah’a kulluk ödevini, “iyi olanı emredip kötü olana karşı koymak” toplumsal davranışlar karşısındaki kulluğun gerektirdiği yapıcı tutumu, “sabır” ise maddî ve sosyal çevreden gelen sıkıntıları, belâları birer imtihan bilip metanetle karşılama olgunluğunu yansıtır. Âyetteki “İşte bunlar, kararlılık gerektiren işlerdendir” ifadesi, bu müsbet davranışların, kulluktaki kemali gösteren birer örnek olduğunu, hayatın şartları içinde yerine getirilmesi gereken böyle daha başka yüksek davranışlar da bulunduğunu gösterir. 18-19. âyetlerde ise kaçınılması gereken olumsuz davranışlardan örnekler verilmektedir. Bu örneklerin, özellikle kendini beğenmişlerin, başka insanları aşağılayıcı tutumlarından seçilmiş olması ve bunların Allah sevgisinden mahrum kalacakları uyarısında bulunulması, Kur’an’ın insan onuruna verdiği değeri yansıtması bakımından özellikle dikkat çekicidir.

وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاًۜ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. Matuf ile matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip (sıra) olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تُصَعِّرْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir. 

خَدَّكَ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. لَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ  atıf harfi و ’la makabline matuftur.

لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır. تَمْشِ  illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ’dir.

فِي الْاَرْضِ  car mecruru  تَمْشِ  fiiline mütealliktir. مَرَحاً  hal olup fetha ile mansubdur.

Hal cümlede failin, mef'ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal “nasıl” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zil-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍۚ

İsim cümlesidir. اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. اللّٰهَ  lafza-i celâl   اِنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur. 

لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ  cümlesi  اِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَا nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يُحِبُّ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. كُلَّ  mef'ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

مُخْتَالٍ kelimesi hazfedilmiş mevsûfun sıfatı olup kesra ile mecrurdur. Takdiri, عبد مختال şeklindedir. فَخُورٍ  ikinci sıfat olup kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere “sıfat” denir. Arapçada sıfatın asıl adı “na’t (النَّعَت)”dır. Sıfatın nitelediği isme de “men’ut (المَنْعُوتُ)” denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata “hakiki sıfat”, dolaylı olarak niteleyen sıfata da “sebebi sıfat” denir.

Sıfat ile mevsûftan oluşan tamlamaya “sıfat tamlaması” denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir. Sıfat mevsûfuna dört açıdan uyar:Cinsiyet, Adet, Marifelik - nekirelik, İrab.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT: 1. Müfred olan sıfatlar  2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR: Müfred olan sıfatlar genellikle ismi fail, ismi mef'ûl, mübalağalı ismi fail, sıfatı müşebbehe, ismi tafdil, masdar, ismi mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir. Gayrı akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibhi cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاًۜ 

Önceki ayetteki nidanın cevabına matuf olan ayet, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasında lafzen ve manen mutabakat mevcuttur.

Aynı üslupla gelen   وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاً  cümlesi de hükümde ortaklık nedeniyle nidanın cevabına atfedilmiştir. 

Masdar vezninde gelerek mübalağa ifade eden  مَرَحاً  hal konumundadır. Hal, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır. 

Bu ayette zikredilen böbürlenmenin, davranışlarda; kibrin ise sözlerde görüldüğünü ve bu iki vasfın bir arada zikredildiğini belirtmektedir. Bunun da  وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ [İyiliği emret ve kötülükten sakındır.] Lokman Suresi 17. ayetinden hemen sonra geldiğini ifade etmektedir. Dolayısıyla iyiliği emredip kötülükten sakındıracak kişinin, önce kendisi mütevazı olmalı, daima güzel sözler ve davranışlar sergilemeli ve asla böbürlenip kibirlenmemelidir. Herkeste bulunması gereken bu vasıflar, davetçiler ve vaizlerde özellikle bulunmalıdır. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c. 2, s. 446)

فِي  harfi zarfiyye ifade eder. Yani kibir ve kendini beğenmişlik dolayısıyla adeta yeri delmek ister gibidir. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c. 2, s. 443)

ولا تمش في الأرض  مرحاً  [Yeryüzünde kibr-ü azametle yürüme] ibaresi kibirdeki mübalağaya delalet eder. Çünkü hal olarak gelen kelime mastar şeklindedir, bu da mübalağa ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c. 2, s. 443)

لَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ  [Tes’ir el-had] ifadesinde istiâre vardır. Yanak bükmek eyleminde lazım (yanak bükmek) zikredilip melzum (kibir) kastedildiğinden kinâyedir. Es-Sâar الْصَعر kelimesinin asıl anlamı, develerin baş bölgesine isabet eden bir hastalık olup  bu hastalık yüzünden hayvanların boyunları bükülür, hatta ters döner. Buna göre sanki Hz. Lokman oğluna, bu hasta develer gibi burnunu havaya kaldırmamasını, yüzünü kibirle çevirmemesini emretmiş oluyor. Yine kibirliliğin sıfatlarından biri de sanki semaya bağlanıp asılmış gibi gözünü havaya dikmektir. (Şerîf er-Râdî, Kur'an Mecazları, Elmalılı, Âşûr)

 اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍۚ

Ayetin son cümlesi nehiy için ta’liliye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldır.

اِنَّ  ile tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber inkâri kelamdır. 

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Müsned olan  لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍۚ  cümlesi, menfi muzari fiil sıygasında gelerek hükmü takviye, hudus teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve subût ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, اِنَّ, isim cümlesi ve isnadın tekrarı sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı, Kadir Suresi 1)

مُخْتَالٍ ’deki tenvin, kesret, nev ve tahkir ifade eder. Menfî siyakta nekre umuma işarettir.

مختال  kelimesi  افتعال  babındadır ve vasıftaki mübalağayı ifade eder.

مُخْتَالٍ  için sıfat olan الفخور, mübalağa vezni olan فعول  kalıbındandır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı  sanatıdır.

Olumsuz bir cümlede ismin fiile takdim edilmesi, fiilin bu isimdeki olumsuzluğunu ama başka isimlerdeki varlığını ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c. 2, s. 186)

Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkip; hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karineler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. Hükmü takviye demek; hükmü tekid etmek ve hükmün gerçeğe mutabık olduğunu ifade etmek demektir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

فَخُورٍ  , مُخْتَالٍ  ve  تُصَعِّرْ - مَرَحاً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır.

Tezyîl, bir cümlenin diğer bir cümleyi takip etmesi ve tekîd etmek amacıyla birincinin manasını kapsaması ve onu sağlamlaştırmasına verilen isimdir. Bu iki şekilde olmaktadır: Birinci cümle, ikinci cümlenin ya mantukunu ya da mefhumunu tekit etmektedir. (Ar. Gör. Ömer Kara Belâgat İlminde İki İfade Biçimi: İtnâb-Îcâz (I) Kur'an Metninin Anlaşılmasındaki Rolü Üzerine Bir Deneme)

فخور  kibir ve gururdaki mübalağayı ifade eder. Bu iki vasfın niçin mübalağa kalıbında geldiği sorulabilir. Çünkü sevginin baskın olduğu bir hitapta böyle gelmemesi gerekir. Bu böyle vehmedildiği gibi değildir. Allah'ın mübalağalı olarak kötü vasıfta olanları sevmemesi, mübalağalı olmayan kötü vasıf sahiplerini sevdiğini göstermez. Bu vasıfların mübalağalı olarak gelmesi makamla alakalıdır. الفخور kelimesi mübalağa vezni olan فعول kalıbındandır. Bu manayı izhar etmekteki çokluğa ve mübalağaya delalet eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c. 2, s. 442)

Ayette yer alan فَخُورٍ  (çok övünen) kelimesi   لِلْمُضغرِ خدكَ  (kibirle yüzünü çeviren) ifadesinin mukabili, مُخْتَالٍ  ( kendisini beğenen) kelimesi ise   لِلْمَاشِى مَربًا   (çalım satarak yürüyen) lafzının mukabili olduğu halde فَخُورٍ  kelimesinin  مُخْتَالٍ  kelimesinden sonra zikredilmesi ayet sonlarının uyması içindir. Son ayetlerin fasılaları  خَب۪يرٌ  / فَخُورٍ  / الْاُمُورِ / الْحَم۪يرِ۟  şeklindedir.  Eğer bu nükte olmasaydı sözün akışına göre ifade فَخُورٍ مُخْتَالٍ  şeklinde gelecekti. Çünkü فَخُورٍ  kelimesinin mukabili  وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ  ayette önce مُخْتَالٍ  kelimesinin mukabili وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحاًۜ  ise sonra zikredilmiştir. (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi Ve Uygulanışı) 

مُخْتَالٍ , insanlara kendisinin büyük olduğunu göstermek isteyen kimse demektir ki, bu, tekebbür ve büyüklenmedir. “Allah, fehûr'u  فَخُورٍ yani kendi kendine büyüklenip gururlananı da sevmez” ayetindeki fehûr  فَخُورٍ,  kendisinin büyüklüğüne inanan kimseye denir. (Fahreddin er-Râzî)

Bu ayette, şöyle bir incelik bulunur: Allah, kişinin kendisinin kemale ermesi hususunu, başkalarını kemale erdirmekten önce zikretmiştir. Çünkü önce, “namazı dosdoğru kıl” demiş, daha sonra da “marufu emret” buyurmuştur. Halbuki nehy konusunda ise başkalarını kemale erdirmeyi ifade eden şeyi, kişinin kendi kemalini sağlayacak şeyden önce zikretmiştir. Çünkü O, önce “yüzünü çevirme” demiş, daha sonra “yeryüzünde şımarık yürüme” buyurmuştur. Çünkü müspet yani olumlu tarafta kemale ermemiş olan kimsenin, başkasını kemale erdirmesi mümkün değildir. İşte bu sebeple kişinin kendi kemalini, başkalarını kemale erdirmesinden önce ele almıştır. Olumsuz tarafta ise başkasına büyüklük taslayan, zaten böbürlenmiş olur. Çünkü bu kimse, başkasına karşı, kendisinin ondan herhangi bir yönden daha üstün ve büyük olduğuna inandığı zaman büyüklük taslar. Ama kendi kendine büyüklenen ve gururlanan kimse ise bazen büyüklük taslamaz ve kendisinin, insanlara alçak gönüllü davrandığını vehmedebilir. İşte bu sebeple Cenab-ı Hakk, burada önce başkasına karşı kibirlenmeyi nehyetmiş, daha sonra da kendi kendine böbürlenmeyi nehyetmistir. Çünkü O, (önce) böbürlenmeyi nehyetmiş olsaydı, bundan, kibrin de nefyi gerekmiş olurdu, böylece de kibri yeniden nefyetmeye ihtiyaç duyulmazdı. (Fahreddin er-Râzî)