Hz. Mûsâ hakkında “bulaşıcı hastalıkları var” şeklinde sözler çıka­ranlar, savaşmak gerektiğinde “Sen ve rabbin gidip savaşın, biz burada kalacağız” diyenler, “Bizi Mısır’dan niçin çıkardın? Orada hiç değilse karnımızı doyuruyorduk. Şimdi bu çölün ortasında ne yapacağız?” (Çıkış, 14/10-14, 16/3, 20, 28) diye söylenenler olmuş, Allah da peygamberini korumuş, yaptıklarının isabetli, söylediklerinin doğru olduğunu sonuçlarıyla ortaya koymuştu. Münafıklar ile bazı irfanı kıt müslümanlar da zaman zaman Hz. Peygamber’i üzecek sözler söylediler, haberler yaydılar. Eşi hakkında yapılan iftiraya kapılanlar oldu, Zeyneb’le evlendiğinde çıkarılan dedikodulara katılanlar bulundu, ganimet dağıtırken bazı kimselerin müslümanlara dostluğunu veya İslâm’a sevgisini kazanmak için verdiği paylara itiraz edenler çıktı. Hz. Peygamber bir beşerdi, tevazuu ve teklifsizliği sebebiyle imtiyazsız, merasimsiz, külfetsiz bir hayat yaşardı. Ama o Allah elçisi, rahmet peygamberi, ilâhî sevginin temsilcisi ve rehberi idi. Onu inciten Allah’ı incitmiş olurdu, ona karşı edepte kusur etmek, itaatte kusuru da beraberinde getirebilirdi. Bu yüzden müminler uyarıldılar.

Allah’a itaatsizlikten, onun rızâsına aykırı davranışlardan sakınmak mânasındaki takvâ ile aslında buna dahil olmakla beraber önemi sebebiyle ayrıca zikredilen doğru söz, İslâmî erdemlerin iki direği gibidir. Hayat ve ahlâk binasında bu iki direği koruyanlara burada Allah’ın vaad ettiği sonuç gerçekten heyecan vericidir: İşlerin düzeltilmesi, günahların bağışlanması; bir başka deyişle dünya ve âhiret saadeti. Bu iki kazancın, elde edilen bu iki mutluluğun ne kadar önemli, kapsamlı, büyük ve değerli olduğunu izaha hacet bulunmasa gerektir.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى

يَٓا  nida harfidir.  اَيُّ  münada, nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.

Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazfedilmiş mef’ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey!” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada îrab yönünden mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. 

Mureb münada lafzen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Muzâf, 2) Şibh-i muzâf, 3) Nekre-i gayrı maksude. 

Mebni münada merfû üzere mebni, mahallen mansub olur 3 şekilde gelir: 1) Müfred alem, 2) Nekre-i maksude, 3) Harf-i tarifli isim. Burada münada müfred alem olarak geldiği için mebni münadaya girer ve merfû üzere mebni, mahallen mansubdur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الَّذ۪ينَ  münadadan sıfat veya bedeldir. İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

Bedel: Metbuundaki kapalılığı açıklamak ve pekiştirmek gibi sebeplerle getirilen ve îrab bakımından metbuuna uyan tabidir. Bedelden önce gelen ve bedelin îrabını almış olduğu kelimeye “mübdelün minh” denir. Bedel 3 gruba ayrılır: 1. Bedel-i kül, 2. Bedel-i baz, 3. Bedel-i iştimâl. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Nidanın cevabı  لَا تَكُونُوا ’dır.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.

لَا تَكُونُوا  fiili  نَ ’un hazfiyle nakıs, meczum muzari fiildir.  كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan و  muttasıl zamirdir, mahallen merfûdur.

كَ  harf-i cerdir.  مثل  (gibi) manasındadır.  الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu,  كَ  harf-i ceriyle birlikte  تَكُونُوا ’nün mahzuf haberine mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası  اٰذَوْا’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

اٰذَوْا  damme üzere mebni mazi fiildir.  مُوسٰ  mef’ûlun bih olup elif üzere mukadder fetha ile mansubdur. 

 فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُواۜ 

فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

بَرَّاَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  اللّٰهُ  lafza-i celâl fail olup lafzen merfûdur. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl,  مِنْ  harfi ceriyle birlikte  بَرَّاَ  fiiline mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası  قَالُوا ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهاً

وَ  atıf harfidir.  كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  كَانَ ’nin ismi, müstetir olup takdiri  هُو ’dir. 

عِنْدَ اللّٰهِ  zaman zarfı,  وَج۪يهاً ’a mütealliktir.  اللّٰهِ  lafza-i celâl muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  وَج۪يهاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

اٰمَنُوا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

اٰذَوْا  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındadır. Sülâsîsi  أذي ’dir.

İf’al babı fiille tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. 

بَرَّاَهُ  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  برأ ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُواۜ  

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Ayetin ilk cümlesi nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.  يَٓا  nida,  اَيُّهَا  münadadır.

الَّذ۪ينَ  münadadan bedeldir. Bedel ıtnâb sanatı babındandır. Mevsûlün sılası olan  اٰمَنُوا , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107) 

Nidanın cevabı olan  لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُواۜ  cümlesi, nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır. Menfî nakıs fiil  كان ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda gelen ayette  كان ’nin haberinin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır.

Mecrur mahaldeki ism-i mevsûl  كَالَّذ۪ينَ , bu mahzuf habere mütealliktir. Sılası olan  اٰذَوْا مُوسٰى , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُوا  cümlesi hükümde ortaklık nedeniyle sıla cümlesine atfedilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedin ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  مَا  harfi-cerle birlikte  بَرَّاَ  fiiline mütealliktir. Sılası olan  قَالُوا  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s. 107)  

Ayetteki  الَّذ۪ينَ ’ler aras reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

“Onların söylediği sözlerden beri olmak” ifadesi sebep sonuç alakasıyla mecaz-ı mürseldir.

لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى  [Musa'ya eziyet edenler gibi olmayın] cümlesinde mürsel, mücmel teşbih vardır. (Sâbûnî, Safvetü't Tefasir)

يَٓا اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا  nidasında, müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey insanlar” ve “Ey iman edenler” hitaplarıyla başlayan ayetler, taşıdıkları mesajlar bakımından benzerlik taşıdıkları gibi ayrıştıkları noktalar da vardır. Her iki hitap da kendinden sonra itikat, ibadet, helal ve haram, cezalar, sosyal hayat gibi konulara yer vermektedir. Ancak “Ey iman edenler” hitabıyla verilen mesajlar Medenî sureler çerçevesinden verildiğinden dolayı hüküm ayetleri ağır basmaktadır. Aile hukuku, cihat, gibi konular “Ey iman edenler” hitabından sonra işlenmektedir. (Enver Bayram, Kur’an’da Geçen “Ey İnsanlar” ve “Ey İman Edenler” Hitaplariyla Başlayan Ayetler Arasında Bir Mukayese)  

Kur’an’da bu tip  يَٓا اَيُّهَا  formunda nida çoktur. İçinde tekid türlerini barındırmaktadır. İlk olarak tekid unsurlarından oluşmuş bir nida harfi göze çarpar. Uzaktaki bir şahıs için kullanılan nida harfi gelmiştir, oysa Allah Teâlâ nida ettiği her varlığa çok yakındır. Bu nida harfinin gelmesi söylenecek şeylerin Allah katında bir mekânı olduğu konusunda uyarmak içindir. Sonra  اَيُّ  harfi gelmiştir. Bu harf nida ile akabindeki elif-lamlı kelimeyi birbirine bağlar. Müphem bir harftir, takip eden kelimeyle açıklanır. Böylece ibhamdan sonra beyan gelir. Arkadan gelecek olan emri uyanık ve dikkatli bir şekilde almak için kişiyi hazırlar ve uyarır. Sonra yine bir tenbih harfi olan  هَا  gelir. (Muhammed Ebu Musa, Min Esrâri't T'abîri'l Kur'ânî, Dirâsetu Tahlîliyye li Sûreti'l Ahzâb, s. 43) 

Şayet  مِمَّا قَالُوا  ifadesi ya söylemelerinden ya da sözlerinden anlamında; çünkü  مَّا ; ya masdariye ya da mevsûledir; hangisi olursa olsun ondan berî olmak nasıl doğru olabilir? dersen şöyle derim: Söyleme veya söylenen sözden murad, onun doğuracağı sonuç ve taşıdığı manadır ki burada ayıplanan bir haldir. Nitekim Araplar hakarete dedikodu derler. Dedikodu ise söyleme anlamındadır. (Keşşâf)

Allah Teâlâ, Allah'a ve Resulüne eziyette bulunanların lanetleneceğini ve azap edileceğini beyan edip bu da küfür olan bir eziyet edişe işaret olunca, Allah müminleri bundan daha hatif eziyetlerden de kaçınmaya sevk etmiştir. Bu tür eziyetler küfrü doğurmaz. Mesela, Hz. Peygamberin (sav) taksimatına ve fey'i (ganimeti) bazılarına vermeye hükmetmesi gibi şeylere razı olmayanların eziyeti gibi. İşte bundan dolayı Cenab-ı Hak, [“Ey iman edenler, siz de Musa'yı incitenler gibi olmayın”] buyurmuştur. (Fahreddin er-Râzî)

Kur'an'da bahsedilen “eziyet” ifadesi İsrailoğullarının Hz. Musa’ya, [“Sen ve Rabbin gidin ve savaşın”] (Maide Suresi, 24), [“Biz, Allah'ı apaçık görmedikçe sana iman etmeyeceğiz”] (Bakara Suresi, 55) ve [“Biz, bir çeşit yemeğe sabredemeyiz”] (Bakara Suresi, 61) şeklindeki sözleridir. (Fahreddin er-Râzî, Âşûr)

Cenab-ı Hak müminlere, “Siz de onlar gibi olmayın. Peygamberiniz, sizden savaşa gitmenizi istediğinde, ‘Sen ve Rabbin gidin ve savaşın’ demeyin. Müsaade edilmediğiniz şeyleri sorup istemeyin. Peygamber size bir şey emrettiğinde, onu gücünüz yettiğince yapın” demek istemiştir. (Fahreddin er-Râzî)

 وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهاً

وَ  istînâfiyyedir.  كَانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهاً  itiraz cümlesidir. Allah’ın Hz. Musa’yı temize çıkarma inayetini bildirir. (Âşûr)

كَان ’nin haberi olan  وَج۪يهاً , sıfat-ı müşebbehe vezninde gelerek mübalağa ifade etmiştir.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan Suresi s. 124)

Burada zamir makamında ism-i celâlin zahir olarak zikredilmesi, hükmün illetini bildirmek içindir. Çünkü (Allah kelimesinin mastarı olan) ulûhiyet, Allah Teâlâ'nın kemâl sıfatlarını ifadede asıldır. (Ebüssuûd, Nisa Suresi 81) Bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

عِنْـدَ اللّٰهِ  izafeti  كَانَ ’nin haberi olan  وَج۪يهاً ’e mütealliktir. Siyaktaki önemine binaen takdim edilmiştir. 

وَج۪يهاً : Vecahetli, haysiyet ve mevki sahibi, şerefli, sevgili, tam Türkçesiyle “yüzlü” idi. Onun için duasını kabul ediverdi de düşmanlarını da kahreyledi veya daha yüzlü oldu, daha çok şerefi ve namı arttı. (Elmalılı, Âşûr)

عِنْـدَ اللّٰهِ  izafeti kısa yoldan izah ve  عِنْـدَ ’nin şanı içindir.