Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle gelmesi, sonrasındaki habere dikkat çekmek amacına matuftur. Ayrıca tazim ifade eder.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu için cümledeki lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır.

Tevcih manası ihtiva eden müşterek ism-i mevsûl  مَا, hem akıllılar hem de gayrı akiller için kullanılmıştır. Bu tağlib sanatıdır.

السَّمٰوَاتِ - الْاَرْضِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr ve tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

السَّمٰوَاتِ  [Gökler] kelimesinde zımnen الْاَرْضِۜ  [arz] da ifade edilir. Böyle yerlerde umumdan sonra husus zikrediliyor, diyebiliriz. Biz arzın üzerinde yaşadığımız için arz bizim için ayrıca bir önem taşır. Ayrıca biz önce yukarıya, etrafa bakarız. Onun için önce sema zikredilmiştir. 

الْاَرْضِ kelimesinin müfred gelişi mecazîdir, cemi anlamlı müfred isimdir. Çok kullanılması ve arzın çoğul şeklinin fesahata aykırı olması sebebi ile Kur’an’da arz kelimesinin çoğulu olan آراض kelimesi geçmez. Talak Suresi, 12. ayette آراض  yerine مثلهن  kelimesi kullanılmıştır.

Allah Teâlâ bu ayette, gökte olanları yerde olanlardan önce zikretmiştir. Çünkü gökte olan varlıkların halleri, yerde olanların durumlarının birer sebebidir. Böylece Cenab-ı Hakk, sebebi sonuçtan önce zikretmiştir. Bu da yerdekilerin bütün durumlarının, göktekilerin durumlarına istinad ettiğine delalet eder. Göktekilerin durumunun da Allah’ın yaratma ve tekvînine dayandığı hususunda herhangi bir şüphe yoktur.

[Göklerde olanlar ve yerde olanlar Allah’ındır.] gibi tekrarlanan cümlelerin manasının nefiste yerleşmesi arzu edilir, hatta zatın bir cüzü haline gelinceye kadar tekid edilir. 

Allah Teâlâ, “Göklerde ve yerde olan şeyler Allah’ındır; vekil olarak Allah yeter. Eğer O dilerse ey insanlar, sizi giderir de (yerinize) başkalarını getirir. Allah buna hakkıyla kadirdir.” buyurmuştur. Bu, şu manadadır: “Allah hem yok etmeye hem de var etmeye kadirdir. Dolayısıyla eğer O’na isyan ederseniz, bilin ki sizi tamamen yok edip ortadan kaldırmaya ve kendisine ibadet ve tazim ile meşgul olacak başka bir topluluğu getirmeye kadirdir.” Binaenaleyh bu sözün, bu ayette yer almasından maksad, Hakk Teâlâ’nın, her şeye gücünün yettiğini iyice ortaya koymaktır. Bu tek bir delil, birçok manaya delâlet edince kendisi ile o manalardan herbirine istidlal olunsun diye, bunu burada zikretmek güzel ve yerinde olmuştur. Sonra Cenab-ı Hakk, bu delili, ikinci manaya istidlal edilsin diye, ikinci kez; üçüncü bir manaya istidlal edilsin diye de üçüncü kez zikretmiştir. İşte bu tekrar, delili bir defa söylemekten daha güzel ve daha uygundur. Çünkü delil zikredilince hatıra medlûlu bilmeyi gerektiren şeyler gelir. Binaenaleyh bu medlûl ile elde edilen ilim, daha kuvvetli ve daha açık olmuş olur. Böylece bu tekrarın, son derece güzel ve mükemmel olduğu ortaya çıkmış olur. Hem, sen bu delili üç kez tekrar edip her defasında da Allah’ın bir başka celâl sıfatının ispatını O’na dayandırdığın zaman, zihin Allah’ın, gökleri ve yeri yaratmasının, çok yüce birtakım esrara ve gayelere delâlet ettiği hususunda gafletten uyanır. İşte o zaman da insan, göklerin ve yerin yaratılışında tefekkür edip onların halleri ve sıfatları ile yaratıcının sıfatlarına istidlal etme gayretine girer. Bu kerim olan Kur’an’ın genel ve esas maksadı, akılları ve fehimleri, Allah’tan başkası ile meşgul olmaktan kurtarıp, marifetullaha gark olmaya sevk etmek olup, bu tekrar da bu gayenin tahakkukunu ifade edip, onu kuvvetlendirince, hiç şüphesiz ki bu tekrar son derece güzel ve yerinde olmuştur. (Fahreddin er-Râzî)

لِلّٰهِ’deki  ل  harf-i cerinin anlamları:

1. Tahsis: Her şey Allah’a aittir, hiç kimse hiçbir şeyin sahibi değildir.

2. إلى  anlamıyla dönüşlülük: Her şey Allah’a dönücüdür.

3. Temlik: Her şey Allah’ın mülkiyetindedir.

4. Hakiki istila: Allah gökleri ve yerdeki her şeyi istila etmiştir. (Medine Balcı)

فِي السَّمٰوَاتِ [Göktekiler] buyruğundan sonra فِي الْاَرْضِ [Yerdekiler]in atfedilmesi tecriddir, çünkü arz aslında semanın (gökler) içindedir.

السَّمٰوَاتِ  ve  الْاَرْضِ  arasında vasıldan îhâm-ı tezâd vardır.

Kur’an’daki zikredildiği bağlam düşünüldüğünde bu gibi ayetlerin ifade sadedinin, Allah’ın nimetlerinden birinin kevnî ayetlerin içine gizlenerek insanlara nimetlerinin hatırlatılması olduğu görülecektir. Müfessirler bu vb. bağlamının dışında anlamlar yüklenebilen ayetlerde de idmâc sanatı olduğu görüşündedirler. (Hasan Uçar Kur’an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî’ Sanatları Doktora Tezi)

Bu ibtidaî kelâm, bundan önce hikâye edilen söze dahil olmadığını fakat muhatapları gelecek şart cümlesine hazırlamak için olduğunu belirtmek içindir. Yani göklerde ve yerde olan bütün mahluklar, yaratılış olarak da mülk olarak da yalnız Allah’ındır. Allah Teâlâ, icat, idam, diriltmek ve öldürmek fiilleri ile mahlûkatı üzerinde dilediği gibi tasarruf eder. (Ebüssuûd)

وَكَفٰى بِاللّٰهِ وَك۪يلاً

وَ  istînâfiyyedir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Zaid  بِ harfi cümleyi tekid etmiştir. 

Cümlede mütekellimin Allah Tealâ olması dolayısıyla  للّٰهِ  isminde tecrîd sanatı vardır.

Bütün kemâl ve celâl sıfatların anlamlarını bünyesinde barındıran lafza-i celâlin tekrarı, haşyet uyandırma amacına matuftur. Ayrıca bu tekrarda ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

[Vekil olarak Allah yeter.] cümlesinde zamir yerine özel ismin gelişi, muktezâ-i zahirin hilafına kelamdır. Zihne yerleştirmek ve tazim içindir.

وَك۪يلًا  temyizdir. Temyiz anlamı kuvvetlendiren ıtnâb sanatıdır.

Allah’ın vekil olarak kâfi olduğu sözünde tağlîb vardır. Allah sadece vekil  olarak değil, basîr, semî, hafîz vs. olarak da yeter.

Ayet-i kerimenin sonunda gelen Allah ismi, hükmün illetini belli eder. Ulûhiyet vasfından dolayı O vekil olarak kâfidir.

[Allah vekil olarak yeter.]  Melzûmu bizi korur, gözetir demektir. Lâzım- melzûm alakasıyla mecâz-ı mürseldir.

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. 

(Âşûr) 

Tezyîl cümlesi önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.