Sûrenin sonunda yine ana konuya, peygamberin tevhid mücadelesine dönülüyor. Fıtrî aklın hükümlerinden, müşriklerin inanç ve pratiklerinden de yararlanılarak putların tanrı olamayacağı, Allah’tan başka hiçbir varlıkta tanrılık niteliklerinin bulunmadığı, Allah’ın çocuğunun olmasının düşünülemeyeceği, bunun Tanrı kavramına ve O’nun temel niteliklerine ters düştüğü ikna edici bir üslûp içinde açıklanıyor.

79. âyetin geliş sebebi olarak, hicrete yakın günlerde Mekkeli müşriklerin toplanıp Hz. Peygamber’i öldürme kararı almaları olayı zikredilmiştir. Onlar bu kararı almışlar, fakat Allah’ın ezelde verdiği karar gerçekleşmiş, Peygamber efendimiz kurulan tuzaktan kurtulmuştur.

89. âyet bütün tebliğciler için geçerli bir ilkeyi ifade etmektedir: Tebliğcinin vazifesi bildirmektir, yapılacak her şey yapıldıktan sonra inkârda direnenler kendi hallerine bırakılır, insanları zorla imana getirmek için savaşılmaz, farklı inanç taşıyanlarla barış içinde yaşanır. Savaşın sebebi karşı tarafın hukuk tanımazlığıdır, insan hak ve hürriyetlerine saldırmasıdır. Bunlar engellenir, hak ve özgürlükler kurtarılır, hür düşünceleri ve iradeleri ile inkârı seçenlerin gerçeği anlamaları ya zamana veya âhirete bırakılır.

قُلْ اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌۗ فَاَنَا۬ اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir  انت ‘dir.

Mekulü'l-kavli  اِنْ كَانَ اٰبَٓاؤُ۬كُمْ ’dur.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder.  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.

كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  لِلرَّحْمٰنِ  car mecruru  كَانَ ‘nin mahzuf haberine mütealliktir. وَلَدٌ  kelimesi  كَانَ ’nin muahhar ismi olup lafzen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Munfasıl zamir  اَنَا۬  mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَوَّلُ  mübtedanın haberi olup lafzen merfûdur. الْعَابِد۪ينَ  muzâfun ileyh olup cer alameti kesradır. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanırlar. 

الْعَابِد۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  عبد  fiilinin ism-i failidir. 

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata), hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌۗ فَاَنَا۬ اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayet, emir üslubunda talebî inşaî isnaddır.  قُلْ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌۗ فَاَنَا۬ اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ  cümlesi ise şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.  كَانَ ’nin dahil olduğu  كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌۗ  şeklindeki isim cümlesi şart cümlesidir. Faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede îcâz-ı hazif ve takdim tehir sanatı vardır.  لِلرَّحْمٰنِ  car mecruru,  كَانَ ‘nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir.  وَلَدٌ  ise  كَانَ ‘nin muahhar ismidir. 

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa , Hâ-Mîm Sureleri Belâgî Tefsiri 5, Duhan, s. 124)

فَ  karinesiyle gelen  فَاَنَا۬ اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ  şeklindeki cevap cümlesi, mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اَنَا۬  mübtedadır.  اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ  haberidir.

Müsnedin izafetle marife olması az sözle çok şey anlatma amacına matuftur. 

Vuku bulma ihtimali kesinlikle olmayan birşey için gelmiştir. İnatçıları azarlama babında, bu saçma inançlarında ‘’ne yaparsanız yapın’’ der gibi özgür bırakmak kastıyla vuku bulma ihtimali taşıyan şart harfiyle gelmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Bu ayette [Allah’ın çocuğu olsa] şeklindeki bir şart ifadesinde peygamber zaten Allah’ın (cc) çocuğunun olmadığını bilmektedir. Dolayısıyla bu tarizli ifadede tecâhül-i ârif vardır. (Hasan Uçar, Kuranı Kerim’deki Anlamsal Bedî’ Sanatları)

Bu kelam, meleklerin, Allah'ın kızları olmadıklarını en beliğ ve en kuvvetli şekilde ifade etmekte ve Resulullah'ın, tevhit konusunda yakîn ve sebat üzere olduğunu da açıkça bildirmektedir ve ayrıca kâfirleri kibirlerine mani olmak mertebesinden indirmek için de en uygun ifadedir. (Ebüssuûd)

Buradaki  إنْ  harfi şart değil nefy harfi olabilir. (Âşûr)