Hz. Peygamber’in görevi, insanları Allah’ın âyetlerine imana davet yanında, bizzat kendisinin de bunlara uyması, Allah’tan başka tanrı bulunmadığını ikrar etmesi ve böylece şirke sapanlardan uzaklaşmasıdır. Allah dileseydi onlar da şirk koşmazlardı; fakat ilâhî düzen ve hikmet, insanlardan kiminin kendi seçimleriyle iman etmelerine, kiminin de şirk, küfür gibi dalalet çeşitlerine sapmalarına imkân verecek şekilde tecelli etmiştir. Bu sebeple Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerinde koruyuculuk ve bekçilik yapmak gibi bir sorumluluğu yoktur.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 452

وَلَوْ شَٓاءَ اللّٰهُ مَٓا اَشْرَكُواۜ

وَ  atıf harfidir.  لَوۡ  gayrı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.  شَٓاءَ  şart fiilidir.  ٱللَّهُ  lafza-i celâli fail olup lafzen merfûdur.  شَٓاءَ  fiilinin mef’ûlu mahzuftur. Takdiri,  شاء الله إيمانهم  (Allah onların imanını dilerse) şeklindedir. 

شَٓاءَ ’nin mef'ûlu mahzuftur,  لَوْ ’in cevabının delaletiyle hazfedilmiştir. Takdiri, ولَوْ شاءَ اللَّهُ عَدَمَ إشْراكِهِمْ ما أشْرَكُوا (Allah Teâlâ onların şirk koşmasını istemeseydi şirk koşmazlardı.) şeklindedir. (Âşûr)

Şartın cevabı  مَٓا اَشْرَكُوا’dur.  مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَشْرَكُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olup mahallen merfûdur.   

وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظاًۚ

وَ  atıf harfidir.  مَٓا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  جَعَلْنَاكَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.  عَلَيْهِمْ  car mecruru  حَف۪يظاً’e müteallıktır.

حَف۪يظاً  kelimesi  جَعَلْنَاكَ  fiilinin ikinci mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubtur.

حَف۪يظاً  kelimesi sülâsî mücerred olan  حفظ  fiilinin ism-i failidir.

وَمَٓا اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ

وَ  atıf harfidir.  مَٓا  nefy harfi olup  لَيْسَ  gibi amel eder.  اَنْتَ  munfasıl zamiri  مَا ’nın ismi olarak mahallen merfûdur.  عَلَيْهِمْ  car mecruru  وَك۪يلٍ’e müteallıktır.

بِ  harfi zaiddir.  وَك۪يلٍ  lafzen mecrur,  مَا ’nın haberi olarak mahallen mansubtur.

وَك۪يلٍ  mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsufta sürekli varlığına, sıfatın mevsufun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

وَلَوْ شَٓاءَ اللّٰهُ مَٓا اَشْرَكُواۜ

Şart üslubunda gelen bu cümlede  وَ  istînâf harfi,  لَوۡ  gayrı cazim şart edatıdır. Şart gerçekleşmediği için cevabının da gerçekleşmediğini bildiren bir edattır. 

Cevap cümlesi مَٓا اَشْرَكُوا, menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidâî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda haberî isnaddır.

Şart fiili olan  شَاۤءَ ’nin mef’ûlü mahzuftur. Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef'ûlü bu cümlede olduğu gibi hazfedilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garîb bir şey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

Müsnedün ileyhin lafza-i celâlle gelmesi telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırma kastının yanında konunun önemini de vurgulamaktadır. 

Mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle ayetteki lafza-i celâllerde tecrîd sanatı vardır.

وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظاًۚ

لَوْ شَٓاءَ اللّٰهُ  cümlesine matuftur. Menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Car-mecrur  عَلَيْهِمْ  amili olan  حَف۪يظاًۚ ’e önemine binaen takdim edilmiştir. 

Kasr manası kastedilmediği için  حَف۪يظاًۚ  nekre olarak gelmiştir.

 وَمَٓا اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ

Ayetin son cümlesi istînâfa matuftur. Menfi isim cümlesi formunda faide-i haber inkârî kelamdır. Sübut ifade eder. Nefy harfi  ليس ,مَٓا  gibi amel etmiştir.

Cümlede takdim-tehir sanatı vardır.  عَلَيْهِمْ  amili  بِوَك۪يلٍ’e takdim edilmiştir. Müsned olan  بِوَك۪يلٍ’deki  بِ  harfi zaiddir. Tekid ifade eder.

اَنْتَ  zamirinin başına olumsuzluk harfi  مَٓا  geldiği için kasr olmuştur.

Müsnedün ileyhin nefyden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması durumunda bu takdim kesinlikle tahsis ifade eder. Olumsuz mananın yanında bir de olumlu mana ifadesi vardır. Bu kaide; haber, fiile benzer bir lafız olduğu zaman da geçerlidir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi) 

Burada müsnedün ileyh, tahsis ifade eder

عَلَيْهِمْ - مَٓا kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

Son cümledeki olumsuzluk yanında haberin başında  بِ  harfinin gelmesi olumsuzluğu tekid içindir. Bunun hiç bir ihtimali olmadığını ifade eder.