Millet-i İbrâhîm” ifadesi, başta tevhid inancı olmak üzere bütün peygamberlerin benimseyip tebliğ ettikleri ilâhî ve değişmez ilkeleri, mesajları kapsar ve genellikle Hz. Muhammed’in yeni bir din uydurmadığı, aksine bütün hak dinlerde var olduğu halde unutulmuş veya tahrif edilmiş bulunan evrensel ilkeleri benimseyip tebliğ ettiği ve bu bakımdan geçmiş peygamberlerin bir devamı olduğu fikrini vurgular. Nüsük kelimesi hem genel olarak “tapınma” hem de özellikle “kurban” anlamına gelir. Burada müfessirlerce her iki mâna da verilmiştir. Halîfe ise “birinin ardından gelen, onun yerini alan” demektir (halîfe teriminin anlamları konusunda ayrıntılı bilgi için bk. Bakara 2/30).

 Sûrenin başından itibaren Allah’ın varlığı, birliği, ilim, irade ve kudretinin genişliği ve her yönden mükemmelliği ile İslâm’ın hak din, Hz. Muhammed’in de hak peygamber olduğu; ayrıca İslâm’a aykırı bütün yolların bâtıl olduğu ve bunların insanlara dünyaları için de âhiretleri için de asla hayır getirmeyeceği hususunda, peşin yargılı olmayanlar için en doyurucu ve en ikna edici açıklamalar yapıldıktan, deliller verildikten sonra, bu son âyetlerde de sonuç mahiyetindeki ifadeler yer almaktadır. Bu ifadelerde Hz. Peygamber’e hitaben, insanlar ister inansınlar ister inanmasınlar, kendisinin Allah’ın lutfettiği hidayet sayesinde, belli başlı ilkelerine bu sûrede de yer verilen dosdoğru yolda bulunduğunu, itikadî ve amelî hükümleriyle gerçek, düzgün ve sapasağlam bir dine bağlandığını; bunun, hem Araplar’ın hem de yahudiler ve hıristiyanların sözde inandıkları İbrâhim’in, bâtıl inanç ve uygulamalardan münezzeh olan tevhid dini olduğunu; müşriklerin putlara tapmalarına karşılık kendisinin namazıyla, niyazıyla, kurbanıyla ölümüne kadar bütün varlığıyla hayatını Allah’a adadığını ve bu inançları taşıyan ilk müslüman olduğunu, bu sebeple de Allah’tan başka birini asla tanrı tanımayacağını tam bir inanç ve güvenle açıklaması emrolunmaktadır. Kuşkusuz bu, esas itibariyle bütün müslümanlara yönelik bir buyruktur. Herkes kendi ettiklerinin karşılığını görecek, kimse kimsenin vebalini yüklenmeyecektir. Hz. Peygamber tebliğini yapmış, görevini eksiksiz yerine getirmiştir; bu sebeple inkâr ve kötülüklerde direnenler sonunda Allah’ın huzuruna varacak ve müslümanlarla tartışmaya kalkışıp inkâr ettikleri gerçeği o zaman Allah kendilerine apaçık bildirecektir.

 Son âyette Allah, gerek bütün insanlara gerekse insanların bir kısmına bahşettiği üstünlüğü ve seçkin nimetleri hatırlatmaktadır. Buna göre yeryüzünde birçok canlının nesli kesildiği halde yüce Allah, peş peşe yarattığı nesillerle insanları birbirine halef kılmış; dünyayı insanla şenlendirmiş, onları yeryüzünün seçkin varlıkları yapmıştır; ayrıca kimi insanlara, diğerlerine nisbetle dünyevî bakımdan üstün dereceler de vermiştir. Ama bunların hepsi bir imtihan içindir; hepsinin hesabı, sorumluluğu vardır.

 Bu son âyetle dolaylı olarak, nesilleri birbiri peşine getirerek insan soyunu kıyamete kadar devam ettiren Allah’ın onları âhiret hayatı için yeniden yaratmaya ve hesaba çekmeye de kadir olduğu hatırlatılmakta ve nihayet Allah’ın cezalandırmasının çok çabuk olduğu uyarısıyla inkârda ısrar edenler bir defa daha uyarılırken, O’nun bağışlayıcı ve esirgeyici olduğu müjdesiyle de müminler sevindirilmektedir.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 496-497

لَا شَر۪يكَ لَهُۚ

لَا  cinsini nefyeden olumsuzluk harfidir.  شَر۪يكَ  kelimesi  لَا ’nın ismi olup fetha üzere mebnidir. Haberi mahzuftur.  لَهُ  car mecruru  لَا ’nın mahzuf haberine müteallıktır. 

وَبِذٰلِكَ اُمِرْتُ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ

وَ  istînâfiyyedir.  بِذٰلِكَ  car mecruru  اُمِرْتُ  fiiline müteallıktır.  ذا  işaret ismi sükun üzere mebni mahallen mecrur, ism-i mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

اُمِرْتُ  meçhul mazi mebni fiildir. Muttasıl zamir  تُ  naibu fail olarak mahallen merfûdur.

وَ  atıf harfidir. Munfasıl zamir  اَنَا۬  mübteda olarak mahallen merfûdur.

لَا شَر۪يكَ لَهُۚ 

Fasılla gelen ayetin ilk cümlesi,  رَبِّ الْعَالَم۪ينَۙ  sözündeki manayı tekid eden müekked haldir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.

Cümleye dahil olan harf, cinsini nefyeden  لَا ’dır. لَا ’nın haberinin hazfi îcaz-ı hazif sanatıdır.  لَهُۚ, bu mahzuf habere müteallıktır.                                 

Sözlükte  شرك  “ortak olmak” ve “ortaklık”; “ortak koşmak” anlamındaki  اشَر۪اكَ’tan isim konumunda bulunan  شرك  ise küfür demektir. Şirk koşana  مِشَر۪كَ, şirk koşulana  شَر۪يكَ  denir. (Lisanu’l Arab, “şrk” md.; Kāmus Tercümesi, “şrk” md.). Terim olarak “Allah’ın zatında, sıfatlarında, fiillerinde veya O’na ibadet edilmesinde ortağı, dengi yahut benzerinin bulunduğuna inanma” demektir. (TDV)

Bu cümle milkiyet lamı ile tekid edilmiştir ve kasr ifade eden bir hal cümlesidir. Sıfat ve hal cümlesinden kastedilen mana; müşriklerin amellerini kendilerini yaratan zata has kılmamalarını reddetmektir. Onlar kendilerini yaratan zata ilâhlık sıfatında şirk koşmaktadırlar. (Âşûr)

 وَبِذٰلِكَ اُمِرْتُ

وَ  istînâfiyyedir. Cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Car mecrur  بِذٰلِكَ, amili olan اُمِرْتُ ’ya önemine binaen takdim edilmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiil meçhul bina edilerek mef’ûlün önemi vurgulanmıştır.

İsm-i işarette istiare vardır. 

ذٰلِكَ  ile ihlas işaret edilmiştir. Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî bir şey için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur.

وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُسْلِم۪ينَ

Ayetin son cümlesi  وَ ’la makabline atfedilmiştir. Faide-i haber ibtidaî kelam olan isim cümlesidir.

Müsnedin izafet terkibinde olması, az sözle çok anlam ifade kastına matuftur.

İsim cümleleri sübut ifade eder. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi )

الْمُسْلِم۪ينَ -  شَر۪يكَ  kelimeleri arasında tıbak-ı hafî sanatı vardır.

[Ben bununla] yani ihlas ile (yani şaibesiz, samimi bir tevhitle) [emrolundum ve ben Müslümanların ilkiyim.] Çünkü her bir peygamberin Müslüman oluşu, kendi ümmetinin Müslüman oluşundan öncedir. (Keşşâf)

Bu cümle: Hz. Peygamberin, kendisine emredilen ilâhi emirlere süratle uyup yerine getirmesini ve o emirlerin yalnız kendine mahsus olmayıp herkese bunların emredildiğini ve bütün Müslüman olanların ona uyması gerektiğini açıklamaktadır. (Elmalılı Hamdi Yazır)