Sözlükte halk, “yaratma, yokluktan varlık alanına çıkarma”, tasvîr ise “bir şeye sûret ve şekil verme” demektir. Halk kelimesinin şekilsiz yaratmayı, tasvir kelimesinin ise bir tür kaosu kozmos haline getirmeyi ifade ettiği veya –daha özel olarak– bu iki kavramın anlam ilişkisi ve onların “sümme” edatıyla birbirine bağlanması, bu edatın ise olaylar arasındaki zaman (öncelik-sonralık) ilişkisi yanında mertebe ve gelişme seyrini de ifade etmesi dikkate alınarak âyette hem rüşeym (embriyon-oğulcuk) aşamasından başlayıp fizyolojik ve ruhsal bakımdan en yetkin haline ulaştığı aşamaya kadar her bir insanın gelişim sürecine hem de genel olarak insan türünün ilk yaratılıştan itibaren yaşadığı fizyolojik ve zihinsel gelişim sürecine işaret edildiği düşünülebilir. Âyetin devamından bu son anlamın daha ağırlıklı olduğu anlaşılmaktadır. Yok iken var olmak gibi insan ve insanlık hüviyetini kazanmak da bizâtihi hayır ve lutuf olduğu için insanlığın ulaştığı bu mazhariyet bilhassa müşriklere ve genel olarak insanlara hatırlatılarak lutuf sahibi olan Allah’ı gereği gibi tanıyıp kulluk etmeleri gerektiğine işaret buyurulmuştur. “Sonra da meleklere, ‘Âdem’e secde edin!’, diye emrettik” ifadesinden anlaşıldığına göre esas itibariyle Âdem’in yaratılması ve şekil kazanmasından bahsedilmekle birlikte, Allah onu, soyundan gelecek insanların genel bir örneği kıldığı, beşer cinsinin insanî özelliklerini nüve olarak onda halkettiği için âyetin başında bütün insanlara hitap edilmiştir.

 Yüce Allah, Âdem ve onun temsil ettiği insan türünün şan ve şerefini göstermek üzere meleklere Âdem’e secde etmelerini buyurmuştur (geniş bilgi için bk. Bakara 2/34). Bu ifadeler, öncelikle münkir ve müşriklere yönelik bir uyarı mahiyetinde olduğuna göre, Allah’ın böylesine seçkin kılıp ikramda bulunduğu insanlardan bir kısmının O’nu tanımamaları, O’na ortak koşmaları ve buyruğuna karşı gelmelerinin ne büyük bir nankörlük olduğu hatırlatılmaktadır. Secde eden meleklerin “yer melekleri” olduğu, çünkü “gök melekleri”nin sadece Allah’a secde ettikleri (bk. Râzî, XIV, 30) veya bunların tabiat kuvvetleri olduğu (Ateş, III, 323) yolunda görüşler ileri sürülmüşse de, bize göre konu gayb âlemiyle ilgili olduğundan elde sağlam naklî delil bulunmadıkça belirleyici yorumlardan kaçınmak uygun olur. Âyette, secde eden meleklerden İblîs’in istisna edilmesinden, onun daha önce melekler arasında yer aldığı sonucunu çıkaranlar olmuşsa da (bk. Şevkânî, I, 71), Kehf sûresinde (18/50) onun vaktiyle cinlerden olduğu, Tahrîm sûresinde (66/6) ise meleklerin Allah’ın buyruklarına isyan etmeyecekleri bildirilmektedir. Buna göre, meleklerden farklı olarak İblîs’te arzu ve hevâsına uymayan buyruklara isyan etme yeteneği bulunmaktaydı. Kendisinden ilk defa o vakit arzusu hilâfına bir görevi yerine getirmesi istenmiş; o da bu buyruğa isyan etmiştir (Elmalılı, III, 2131; İbn Âşûr, VIII/2, 39. Secdenin anlamı ve mahiyeti hakkında bk. Bakara 2/34).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 505-506

بلس

 Belese:

 إبْلاسٌ aşırı ümitsizlikten kaynaklanan üzüntü ve kederdir. İfade edildiğine göre إبْلِيسٌ  kelimesi de buradan türemiştir. Şiddetli ümitsizlik ya da sıkıntıya düştüğünden dolayı çoğunlukla suskun olması ve kendini ilgilendiren şeyleri unutması sebebiyle أبْلَسَ فُلانٌ  denmiştir. مُبْلِسٌ ise şiddetli ümitsizliğe düşmüş olan kimsedir. (Müfredat) 

Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 16 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) 

Türkçede kullanılan şekli İblistir.

 (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَۗ 

وَ  atıf harfidir.  لَ  mukadder kasemin cevabına gelen muvattie harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

خَلَقْنَاكُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

ثُمَّ  hem zaman açısından hem de rütbe (bir mertebeden bir mertebeye geçiştir.)  açısından terahi ifade eder. (Âşûr)

صَوَّرْنَاكُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur.

ثُمَّ  atıf harfidir. 

قُلْنَا  sükun üzere mebni mazi fiildir. Mütekellim zamiri  نَا  fail olarak mahallen merfûdur.  لِلْمَلٰٓئِكَةِ  car mecruru  قُلْنَا  fiiline müteallıktır.

Mekulü’l-kavli,  اسْجُدُوا لِاٰدَمَ’dir.  قُلْنَا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur.

اسْجُدُوا  fiili  ن ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

لِاٰدَمَ  car mecruru  اسْجُدُوا  fiiline müteallıktır. Gayri munsarif olduğu için esre almamıştır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarife girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

صَوَّرْنَاكُمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi صور ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef’ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

فَسَجَدُٓوا اِلَّٓا اِبْل۪يسَۜ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ

 فَ  atıf harfidir.  سَجَدُٓوا  damme üzere mebni mazi fiildir.  اِلَّٓا  istisna harfidir.  اِبْل۪يسَ müstesna olup fetha ile mansubtur. 

اِلَّٓا اِبْل۪يسَ  ifadesi muttasıl istisnadır. Çünkü İblis, binlerce melek içerisinde tek kalmış bir cindir. Bu sebeple tağlîb kullanımı gereği önce  فَسَجَدُٓوا [secde ettiler] denilmiş, ardından da tek bir şeyin istisnası kabilinden olmak üzere  اِلَّٓا اِبْل۪يسَ  ifadesiyle İblis istisna edilmiştir. Bu istisnanın munkatı’ istisna olarak düşünülmesi de mümkündür. (Keşşâf, Bakara Suresi, 34)

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir.  يَكُنْ  sükun üzere meczum muzari fiildir. 

كان, isim cümlesinin önüne gelir ve ismini ref haberini nasb eder.  يَكُنْ ’un ismi, müstetir  هو  zamiridir.

مِنَ السَّاجِد۪ينَ  car mecruru  يَكُنْ ’un mahzuf haberine müteallıktır.  السَّاجِد۪ينَ’nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

السَّاجِد۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan سجد  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَۗ

وَ  istînâfiyyedir.  لَ  mahzuf kasemin cevabına gelen harftir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayrı talebî inşâî isnaddır.  

Cevap cümlesi  وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ  müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır.  قَدْ  ve  لَ  tekid ifade eder. 

Yine mazi fiil sıygasında gelen aynı üsluptaki müteakip iki cümle, kasemin cevabına  ثُمَّ  ile atfedilmiştir.

قُلْنَا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اسْجُدُوا لِاٰدَمَۗ  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

“Sizi yarattık sonra sizi şekillendirdik.” ibaresinde muzâf hazf edilmiştir. Ayetin takdiri,  خَلَقْنَا آبَاءَكُم  (Babalarınızı yarattık) şeklindedir. (Sâbûnî)

Bu ayet, Âdem’e ve onun zürriyetine bahşedilen ve hepsinin şükrünü mûcib pek büyük bir nimeti hatırlatır. Bu nimetin, yeryüzüne yerleştirilme ve hayati ihtiyaçları karşılama nimetinden sonra zikredilmesi, 

- Ya önceki nimetin muhataplara intikalinin doğrudan doğruya, bu ikincisinin ise dolaylı olduğu içindir;

- Ya da her biri ayrı nimetler olup başlı başına şükrü gerektirdiği içindir. (Ebüssuûd)

Burada  خَلْق  ve تَصْوِير’den murad, Âdem’in yaratılması ve suretlendirilmesi kesin olmakla beraber bunların muhataplara nispet edilmesi, Âdem’in yaratılmasında ve suretlendirilmesinde onların da payı olduğuna işaret ederek minnetin hakkını vermek ve onlara şükrün vacip olduğunu vurgulamak içindir. Çünkü söz konusu  خَلْق  ve  تَصْوِير  ve meleklerin Âdem’e secde etmesi, sırf Hz. Âdem’e mahsus şeylerden değildir; fakat bu aynı zamanda bütün zürriyetine de şamil ve sâridir. Çünkü onun bütün zürriyeti de onun nevi ve şekli üzere yaratılmıştır. Bu itibarla Allah’ın ilk  خَلْق  ve تَصْوِير’i, onlara da taalluk etmiştir. Yani “Biz, babanız Âdem’i önce suret ve şekli verilmemiş bir çamurdan yarattık. Sonra en güzel ve mükemmel biçimde onu suretlendirdik; ona verdiğimiz özellikler hepinize sirayet etti.” (Ebüssuûd)

Bu cümledeki  ثُمَّ [sonra] kelimesi, bu secde emrinin, Âdem’e tasvir ve tesviyeden sonra verildiğini gösterir. Ancak burada iki hadise arasında cereyan eden bir şeye değinilmemektedir. Esasen Bakara Suresi’nde beyan ettik ki bu, “Bir zaman Rabbin meleklere, ‘Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım.” demişti.” ayetlerinde zikredilen muhavereden sonra ortaya çıkan Âdem’in üstünlüğüdür. Bu da secde emrinin bağlandığı suret verilme ve ruh üfürülme şartlarına dahildir. (Ebüssuûd)

المَلائِكَةِ kelimesindeki tarif, cins içindir. (Âşûr)

Kur’an’da Hz. Âdem ve İblis kıssasının bildirildiği yedi yer vardır. Bil ki yüce Allah, Hz. Âdem kıssasını, Kur’an-ı Kerim’de yedi yerde İblis kıssası ile beraber zikretmiştir. Bunlardan birincisi Bakara Suresi’nde, ikincisi bu surede, üçüncüsü Hicr, dördüncüsü Benî İsrail (İsra), beşincisi Kehf, altıncısı Ta-Ha ve yedincisi de Sad Suresi’ndedir. Bunu iyice kavradığın zaman biz deriz ki: Bu ayetle ilgili şöyle bir soru bulunmaktadır: Hakk Teâlâ’nın, “Celalim hakkı için sizi yarattık, sonra size suret verdik…” buyruğu, bu hitaba muhatap olanların, bizler olduğunu ifade eder. Daha sonra  ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ [Sonra da meleklere, “Âdem’e secde edin.” dedik.]  buyurulmuştur. Bu ifadenin başındaki  ثُمَّ  edatı terahî (sonralık) manasını ifade eder. Bundan dolayı ayetin zahiri, Cenab-ı Hakk’ın, meleklere Hz. Âdem’e secde etmeleriyle ilgili emrinin, O’nun, bizi yaratıp şekil vermesinden sonra olmasını iktiza eder. Halbuki durumun hiç de böyle olmadığı malumdur. (Fahreddin er-Râzî)

Hz. Âdem’e Secde Etmenin Manası: Biz, Bakara Suresi’nde, bu secde etmek hususunda üç görüş bulunduğunu anlatmıştık.

Bunlardan biri şudur: Bu secde etmekten murad, bizzat secdenin kendisi değil, sadece tazim ve saygıdır.

İkincisi şudur: Bundan maksat, bizzat secde etmektir. Ancak ne var ki secde edilen zat Allah Teâlâ’dır, Âdem ise bir kıble durumundadır.

Üçüncüsü de şudur: Secde edilen, bizzat Hz. Âdem’dir. Yine biz, alimlerin, Allah’ın Âdem’e secde etmelerini emrettiği meleklerin gök ve arş melekleri mi yoksa yerdeki melekler mi oldukları hususunda ihtilaf ettiklerinden de bahsetmiştik. Dolayısıyla bu hususta ihtilaf bulunmaktadır. İşte bu konular, Bakara Suresi’nde anlatılmıştı. (Fahreddin er-Râzî)

  فَسَجَدُٓوا اِلَّٓا اِبْل۪يسَۜ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ

فَ  tertip bildiren atıf harfi ile  قُلْنَا ’ya atfedilen cümle müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. اِبْل۪يسَ  müstesnadır.

Secde; boyun eğmek, emrine amade olmak, saygı duymak vs.’dir.

İblis kelimesinin Kur’an’da geçtiği yerler, şeytanın secde ile emr olunup itaat etmediği yerlerdir. Bu kıssa Kur’an’da dokuz yerde anlatılmıştır.

İblis’in istisnası muttasıl (aynı cinsten olanlar) değil, munkatı’ (ayrı cinsten olanlar) istisna olabilir.

Burada İblis, meleklerden istisna edilmiştir, çünkü o, önceleri binlerce melek arasında bulunuyordu ve meleklerin sıfatlarını taşıyordu. İşte bundan dolayı o da meleklerden sayıldı ve onlardan biri gibi istisna edildi. Ya da meleklerin, doğup çoğalan ve cin ismi verilen özel bir cinsi vardır. (Ebüssuûd)

Hasan el-Basrî şöyle demektedir: “İblis meleklerden değildir; çünkü o, ateşten, melekler ise nurdan yaratılmışlardır. Melekler, Allah’a ibadet etmekten asla kaçınmaz büyüklenmezler, yorulmazlar ve isyan etmezler... Halbuki İblis böyle değildir. O, isyan etmiş ve büyüklenmiştir. Melekler, cinlerden değildir. Halbuki İblis, cinlerdendir. Melekler, Allah’ın elçileridir. İblis ise böyle değildir. İblis, tıpkı Hz. Âdem’in insanlardan ilk yaratılanı ve onların atası olması gibi cinlerden ilk yaratılanı ve onların atasıdır.” Hasan el-Basrî sözüne devamla şöyle der: “Meleklerle birlikte İblis de secde etmekle emrolununca Allah onu istisna etmiştir. İblis’in adı daha başka bir şey idi. Fakat İblis, Allah’a isyan edince Allah onu bu ad ile isimlendirdi. O, Rabbine isyan edinceye dek mümin idi ve göklerde ibadet ediyordu. İsyan edince de yere indirildi.” (Fahreddin er-Râzî)

Beyanî istînâf cümlesi olan  لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ, fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemal-i ittisâldir. Menfi  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.  كَانَ ,مِنَ السَّاجِد۪ينَ ’nin mahzuf haberine müteallıktır.  

سَجَدُٓوا - السَّاجِد۪ينَ - اسْجُدُوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

اِبْل۪يسَ - لِلْمَلٰٓئِكَةِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

 فَسَجَدُٓوا اِلَّٓا اِبْل۪يسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ  bu cümle, istisnadan anlaşılan secde etmeyişin keyfiyetini açıklar. Çünkü hemen secde etmemek, düşünmek için de olabilir ve secde sonradan gerçekleşebilir. İşte bu kelamla anlaşılıyor ki İblis, hiçbir zaman Âdem’e secde etmemiştir. İblis’in istisnası, muttasıl (aynı cinsten olan) ların istisnası kabilinden değil de munkatı’ (ayrı cinsten olan)ların istisnası kabilinden olabilir. (Ebüssuûd)