اِلَّا حَم۪يماً وَغَسَّاقاًۙ

اِلَّا  hasr edatıdır.  حَم۪يماً  kelimesi  شَرَاباً ‘den bedeldir.

Bedel: Metbuundaki kapalılığı açıklamak ve pekiştirmek gibi sebeplerle getirilen ve îrab bakımından metbuuna uyan tabidir. Bedelden önce gelen ve bedelin îrabını almış olduğu kelimeye mübdelün minh denir. 

Bedel 3 gruba ayrılır: 1. Bedel-i kül, 2. Bedel-i ba’z, 3. Bedel-i iştimâl. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

غَسَّاقاً  atıf harfi و ‘la makabline matuftur.

اِلَّا حَم۪يماً وَغَسَّاقاًۙ

Ayet, önceki ayetten istisna edilendir.  اِلَّا , istisna harfidir.  حَم۪يماً  kelimesi  شَرَاباًۙ ’den bedeldir. Bedel, atıf harfi getirilmeksizin ve tefsir ve izah maksadıyla bir kelimenin açıklanması için bir başkasının getirilmesiyle yapılan ıtnâb sanatıdır.

Ayette, “Menfi bir medih sıfatından bir zem sıfatının istisna edilmesi” şeklinde tarif edilen medhe benzeyen şeyle zemmi tekid sanatı vardır. 

حَم۪يماً  ve  غَسَّاقاًۙ  kelimelerinin nekre gelişi, nev ve kesret ifade eder.

حَم۪يماً - بَرْداً  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab vardır.

حَمِيمًا وغَسّاقًا  munkatı’ istisna olarak  بَرْدًا  ve  شَرابًا  ifadeleriyle birlikte düzenli leff ve neşr sanatı oluşmuştur. (Âşûr)

Bu ifade, bu kalışın açıklamasıdır; -kaynar su ve iğrenç akıntılar (ifrazat) dışında- ayeti ise istisnâ-i munkatıadır; yani onlar o cehennemde hiçbir serinlik, ateşin sıcaklığından nefes aldırıp kendilerini ferahlatacak bir rahatlık ve susuzluklarını dindirecek bir su tadamayacaklar; fakat orada kaynar su ve irin tadacaklar.  بَرْداً : ’Serinlik’in ‘uyku’ anlamına geldiği de söylenmiştir. (Keşşâf, Âşûr)

اِلَّا, ‘ancak’ manasınadır.  حميم , harareti bitmiş kaynar sudur.  غساق  cehennemliklerin derilerinden akan ve irinlerinden damlayan şeydir. (Rûhu’l Beyân, Âşûr) 

Alimler,  غَسَّاقاًۙ  ne demek olduğu hususunda şu izahları yapmışlardır:

1) Ebû Muaz şöyle demektedir: "Ben hocalarımdan, bu kelimenin, aslında Farsça bir kelime olduğunu, daha sonra Arapça'ya geçtiğini ve Farslıların bu kelimeyi, pis buldukları şeyler hakkında kullandıklarını ve buna,  غَسَّاق  dediklerini duymuştum..."

2) ‘Takat getirilemeyecek derecede soğuk’ anlamındadır ki bu, zemheri diye adlandırılan şeydir.

3) Cehennemliklerin gözlerinden, derilerinden akan irin, cerahat, ter vb. pis, nemli, yapışkan şeylerdir.

4) Kokmuş, kokuşmuş şey anlamındadır. Bunun delili ise, Hz Peygamber (sav)'den rivayet edilen şu hadistir, "Şayet bir kova "gassâk", dünyaya dökülseydi, dünyadakilerin hepsi kokardı... Benzer Hadisi, Tirmizi, Cehennem, 4 (4/7071).

5) Karanlığını döken karanlık, anlamındadır. Nitekim Cenab-ı Hak, ["Çöktüğünde, gecenin karanlığının şerrinden..."] (Felak,3) buyurmuştur. Binaenaleyh, tıpkı karanlık bir şeyden irkilmesi gibi, ürküntü duyulan şey, hoşa gitmeyen siyah bir içecek anlamına gelir. (Fahreddin er-Râzî)