Bir topluluğun sözleşmeyi bozarak müslümanlara karşı hareket etmeleri ihtimali her zaman mevcuttur. Yalnızca bu ihtimal sebebiyle sözleşmeyi bozmak gerekmez. “Endişe edersen” şeklinde çevirdiğimiz fiilin kökü olan havf “korkmak” demektir ve burada korkudan maksat, zayıf ihtimale, delilsiz zanna, kuruntuya bağlı korku değil, gerçek haber ve istihbarata dayanan korkudur, gerçekleşme ihtimali çok güçlü olan tehlikedir. Böyle bir durumda düşmanın sözleşmeyi bozarak saldırmalarını beklemek zararlı olabileceği için müslümanların önce davranarak antlaşmayı bozmalarına izin verilmiş, ancak bu da bir şarta bağlanmıştır. Meâlde “apaçık” diye tercüme edilen şart, “adalete riayet ederek, belli bir süre vererek” şeklinde de anlaşılmıştır (Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, II, 872).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 702

وَاِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَٓاءٍۜ 

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِمَّا  lafzında, şart harfi olan  اِنْ  harfi,  مَا ‘ya idgam edilmiştir.  مَا  zaide olup fiilin başındaki şart manasını, fiilin sonundaki  نَّ  da fiili tekid etmektedir.

Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa  اِنْ  kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِمَّا  daki  اِنْ  şartıyedir,  مَا  ise ona tekid için ziyade kılınmıştır, bunun içindir ki sonuna fiili tekid eden  نَّ 'u getirmek mümkün olmuştur. (Beyzâvî, İsra/23)

اِمَّا ; yargıyı seçmeli olarak birbirine bağlayan bir tercih edatıdır.  اِمَّا  ile yapılan atıfta genellikle yargılardan yalnızca birinin gerçekleşmesi söz konusudur. el-Mâlekî talebî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının tahyîr ve ibâha, haberî cümlelerden sonra kullanılan  اِمَّا  edatının ise şek ve tereddüt ifade ettiğini söyler. ( Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler, (Doktora Tezi) )

تَخَافَنَّ  şart fiili olup fetha üzere mebni muzari fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.

مِنْ قَوْمٍ  car mecruru  خِيَانَةً ‘in mahzuf haline müteallıktır.  خِيَانَةً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  انْبِذْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.

Şart ve cevap fiilleri mazi de muzari de gelebilir. Ancak aslolan ikisinin de muzari gelmesidir. Cevap cümlesi ise mazi ve muzari cümleleriyle gelebildiği gibi diğer cümlelerle de gelebilir. 

Cevap cümlesi başına hiçbir edat gelmeyen olumlu mazi ve muzari olarak geldiğinde başına cevap (rabıt) ف ‘si gelmez. Ayrıca  لَمْ  (cahd-ı mutlak) ve  لَا  (nefyi istikbal) ile menfi olan muzari olarak geldiğinde de umumiyetle başına cevap (rabıt) ف ‘si gelmez, bunun haricinde gelen cümle çeşitlerinde ise umumiyetle başına cevap (rabıt) ف ‘si gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِلَيْهِمْ  car mecruru  انْبِذْ  fiiline müteallıktır.  عَلٰى سَوَٓاءٍ  car mecruru  failin veya mef’ûlun haline müteallıktır. Takdiri;  حال كونكم مستوين معهم أو حال كونهم مستوين معكم (Siz onlarla aynı durumda veya onlar sizinle aynı durumda) şeklindedir.

عَلَى  harf-i ceri mecruruna istila, rağmen, karşı, hal gibi manalar kazandırabilir. Buradaki  عَلَى   harf-i ceri mecazî istila manasındadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْخَٓائِن۪ينَ۟

İsim cümlesidir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  ٱللَّهَ  lafza-i celâli,  إِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubdur.

لَا يُحِبُّ  fiili  إِنَّ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur.  لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُحِبُّ  merfû muzari fiildir. Fiilin faili müstetir olup takdiri  هُو ’dir.

الْخَٓائِنٖينَ mef’ûlun bih olup nasb alameti  ي ’dır. Cemi müzekker salim kelimeler  ي  ile nasb olurlar.

الْخَٓائِنٖينَ kelimesi sülâsî mücerred olan  خون  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُحِبُّ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi  حبب ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerred manasını ifade eder.

وَاِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَٓاءٍۜ

وَ , istînâfiyyedir. 

 Bütün ihanet eden kavimlerle alakalı muamele hakkındaki umumi hüküm, amellerinden vefasızlıkları belli olduğu için ihanet alametlerinin görüldüğü belirli kavimler hakkında verilen hususi hükme atfedilmiştir. (Âşûr)    

اِمَّا , şart harfi  اِنْ  ve tekid ifade eden zaid  مَا  harfinin idgamından oluşmuştur. Cümle şart üslubunda talebî inşâî isnaddır.

اِنْ  edatı başlıca şu yerlerde kullanılır: 

1) Muhatabın tam olarak inanmadığı durumlarda kesinlikle doğru olan sözün başında  اِنْ  gelir.

2) Bilmezden gelinen durumlarda da  اِنْ  kullanılır: Efendisini soran birisine hizmetçinin evde olduğunu bildiği halde: “Evdeyse sana haber veririm” demesi gibi.

3) Bilen kimse sanki bilmiyormuş gibi kabul edilerek  اِنْ  kullanılır: Sebebi de kişinin, bildiği şeyin gereğini yerine getirmemesidir.  إِنْ كُنْتَ مِنْ تُرَابٍ فَلَا تَفْتَخِرْ  “Eğer sen topraktan yaratılmışsan böbürlenme.” örneğinde olduğu gibi. Kişi, topraktan yaratıldığını bilmektedir. Ancak bunu unutup kibirlenmektedir. Bu nedenle de kendisine hitapta  اِنْ  edatı kullanılmıştır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat) 

Şart cümlesi  تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. Nûn-u sakile ve zaid  مَا  harfi olmak üzere iki unsurla tekid edilmiştir.

Şart siyakında  قَوْمٍ  kelimesinin nekre gelmesi umum ifade eder. Yani ‘hıyanet etmesinden korktuğunuz bütün kavimler’ demektir. Hıyanet emanetin zıddıdır. Burada ahdi bozmak manasındadır. Çünkü emanet; ahdi yerine getirmek demektir. (Âşûr)

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesi  فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَٓاءٍۜ , emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

انْبِذْ  fiili,  إلى  ile müteaddi olarak tazmin manası kazanmıştır. ‘’Anlaşmayı bozduğunu onlara bildir’’ manasındadır. Burada anlaşılan mana şudur; anlaşmanın devam etmemesi, tuzaklarının gerçekleşmemesi içindir. Bu durumda Resulullah sav hain olmaz. Çünkü anlaşmayı bozmak ihanetin olmadığını gösterir. (Âşûr)

النَّبْذِ  veya  النّابِذِ  kelimesinin aynı şekilde olmak ile vasfedilmesi, eğrilik olmayan bir yolda yürüyen kimsenin hali olarak temsil edilmiştir. (Âşûr)

Burada  عَلٰى  mecazî istila içindir. (Âşûr) 

عَلٰى سَوَٓاءٍۜ  mahzuf bir masdarın sıfatıdır. Yani ‘aynı şekilde atmak’ demektir. Veya  انْبِذْ  fiilindeki zamirden haldir. Yani ‘aynı halde’ demektir. (Âşûr)

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh usulü, s. 558-559)

Bu ayetin, Kur’an’ın îcâzından olduğu söylenmiştir. ‘’Aranızdaki antlaşmayı çöz ve bunu onlara bildir ki onlarla eşit seviyeye gelin’’, demektir.

Meknî istiare vardır,  خوف  kelimesi “ilim” manasında müstear olmuştur. İhanetten korkmak, ihanet edeceğini bilmek demektir.

فَانْبِذْ  “Ahitlerini dosdoğru bir şekilde ve açıkça yüzlerine fırlatıp atıver.”

نَبْذ : Lügatte, bir şeyi kaldırıp atıvermektir. Şeriat dilinde ise bir devletin antlaşma yaptığı başka bir devletle ilişkilerini kestiğini haber verip ilan etmesidir. Yani öyle korkulacak bir hıyanetin alamet ve belirtilerini görüp anladığın takdirde antlaşmanın geçersizliğini, aranızdaki ilişkiyi kestiğini ciddiyet ve doğrulukla ve açıkça kendilerine resmen bildir. Böylece antlaşmanın geçersizliği taraflarca resmen ve eşit olarak bilinsin de ona göre hareket edilsin. (Elmalılı)

 اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْخَٓائِن۪ينَ۟

Ta’lil hükmünde müstenefe cümlesidir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

إِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, şibh-i kemâl-i ittisâl nedeniyle fasılla gelmiştir. İsim cümleleri zamandan bağımsız olarak sübut ifade eder. Faide-i haber inkârî kelamdır.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, اِنَّ  ve isim cümlesi ve isnadın tekrar etmesi sebebiyle üç katlı bir tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. (Elmalılı Kadr/1.)

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

Müsnedün ileyhin lafza-i celâlle gelmesi telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırma kastının yanında haberin önemini de vurgulamaktadır. 

Müsnedin muzari fiil sıygasıyla gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt ve istimrar ifade eder. Muzari fiilin tecessüm özelliği sayesinde muhayyile (hayal gücü) harekete geçer ve konuyu anlamak kolaylaşır.

Nefy harfinin müsnedün ileyhden sonra gelmesi ve müsnedin de fiil olması halinde bu terkip hükmü takviye ifade eder. Ancak bazı karîneler vasıtasıyla tahsis de ifade edebilir. Hükmü takviye demek; hükmü tekid etmek ve hükmün gerçeğe mutabık olduğunu ifade etmek demektir. Bunun Kur’an’da çok örneği vardır.

(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

خِيَانَةً -  الْخَٓائِنٖينَ  kelimeleri arasında cinas ve reddü'l-acüz ale's-sadr vardır.

فَانْبِذْ اِلَيْهِمْ عَلٰى سَوَٓاءٍ  ifadesinin lafzın kısalığına rağmen manalarının çokluğu dolayısıyla Kur’an’ın îcâzından olduğu söylenmiştir. “Aranızdaki antlaşmayı çöz ve bunu onlara bildir ki onlarla eşit seviyeye gelin” demektir.

Allah'ın hainleri sevmediği cümlesi, ahdi atma emrinin sebebini açıklar. Burada iki anlam söz konusu olabilir:

Ahdi atmakla beraber, savaşı başlatmamak gerekir.

Bu takdirde kelamın amacı, Resulullah'ı hıyanet sayılan savaşı başlatmaktan sakındırmaktır.

Ahdi atmakla beraber hemen arkasından savaşı başlatmak gerekir.

Buna göre ise kelamın amacı Peygamber’i önce ahdi atmaya ve sonra da onlarla savaşmaya teşvik etmektir. Bu takdirde sanki şöyle denilmiş olur:

“Resulüm, eğer bir kavmin ahde hıyanetini kesin olarak tespit edersen, ahdi onların üzerine at; sonra da onlarla savaş. Çünkü Allah Teâlâ, hainleri asla sevmez ve onlar da hainlerdir.” (Ebüssuûd)

Meknî istiare vardır,  خوف  kelimesi “ilim” manasında müstear olmuştur. İhanetten korkmak, ihanet edeceğini bilmek manasındadır.

Mesel tarikinde tezyîl olan bu cümle ıtnâb babındandır. (Âşûr)

Tezyîl cümlesi, önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Öncesinde konusu geçen meselin vuku bulmasından bağımsız olarak, ara vermeden başka bir ifadeye yer verilmesidir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir.