قُلْ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.

Mekulü’l-kavli, nida ve cevabıdır.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

يَٓا  nida harfidir.  أَیُّ  münada nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  ٱلنَّاسُ  münadadan bedeldir.

Münadanın başında harf-i tarif varsa önüne müzekker isimlerde  اَيُّهَا, müennes isimlerde  اَيَّتُهَا  getirilir. Bunlardan sonra gelen müştak ise sıfat, camid ise bedel olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ  cümlesidir.

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder. كُنْتُمْ ’un dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.  ف۪ي شَكٍّ  car mecruru  كُنْتُمْ’un  mahzuf haberine müteallıktır. 

مِنْ د۪ين۪ي  car mecruru  شَكٍّ ’e müteallıktır. 

ف  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

لا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَعْبُدُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mef’ûlun bih olarak olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  تَعْبُدُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

تَعْبُدُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

مِنْ دُونِ  car mecruru, ism-i mevsûlun mahzuf ait zamirinin haline müteallıktır. Takdiri, تعبدونه كائنا من دون الله (Allah’ın dışında ona kulluk ediyorsunuz.) şeklindedir.

اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

 وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ 

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنْ  istidrak harfidir.

اَعْبُدُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.  اللّٰهَ  lafza-i celâli,  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي, lafza-i celâlin sıfatı olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَتَوَفّٰيكُمْ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

يَتَوَفّٰي  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

يَتَوَفّٰي  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  وفي ’dır.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَۙ

وَ  atıf harfidir.  اُمِرْتُ  sükun üzere mebni, meçhul mazi fiildir. 

Muttasıl zamir  تُ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf  ب  harf-i ceriyle birlikte  اُمِرْتُ  fiiline müteallıktır.

اَكُونَ  nakıs mansub muzari fiildir.  اَكُونَ ’nin ismi, müstetir olup takdir  انا ’dir. 

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  car mecruru  اَكُونَ ’nin mahzuf  haberine müteallıktır.  الْمُؤْمِن۪ينَ ’nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُؤْمِن۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ

İstînâfiyye olan ayet, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mekulü’l-kavl olan  يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ  cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Nidanın cevabı …اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ  cümlesi, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart cümlesi  كَان ’nin dahil olduğu, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesi olan  فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  لَٓا اَعْبُدُ  fiilinin mef’ûlü konumundaki has ism-i mevsul  الَّذ۪ينَ ’nin sılası   تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

ف۪ي شَكٍّ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  شَكٍّ, içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  شَكٍّ, hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. (Âşûr)

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  izafeti gayrının tahkiri içindir. 

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  tabirinin, Allah'tan gayrı ve Allah'la beraber olmak üzere iki manası vardır. (Medine Balcı, Dergâhü’l Kur’an, c. 8, s. 723)

لٰكِنْ ’in dahil olduğu  وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ  cümlesi, şartın cevabına matuftur. İstidrak harfi cümlede amel etmemiştir.

Lafza-i celâl için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ’nin sılası olan  يَتَوَفّٰيكُمْۚ  cümlesi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ  şeklindeki hitapla arkadan gelen mananın önemine dikkat çekilmiştir.

Bu hitap surenin Mekkî olduğuna delalet eder.

يَتَوَفّٰيكُمْ  yerine  يَتَوَفّٰاني  gelmesi gerekirdi. İltifat vardır. Burada dikkat çekmek ve aklıllarını başlarına almalarını istemek kasdı vardır.

Burada zamir makamında ism-i celâlin zahir olarak tekrar zikredilmesi, ibadet edilecek tek mabudun Allah Teâlâ olduğunu vurgular. 

Bu tekrarda ıtnâb ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

تَعْبُدُونَ - اَعْبُدُ - اَعْبُدُ  ve كُنْتُمْ - اَكُونَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

Hüsn-i intihâ ve berâat-i intihâ olduğu söylenebilir.

Burada asıl muhatapların müşrikler olduğu halde bütün insanlara hitabın tercih edilmesi ve başında tenbih harfinin zikredilmesi, tebliği genelleştirmek ve tebliğ konusuna son derece önem verildiğini göstermek içindir. 

Ayette, Allah'tan başkasına ibadeti terk, Allah'a ibadete takdim edilmiştir. Çünkü tahliye, süsleme (tehliye)den önce getir. Nitekim tevhid kelimesinde de böyledir. (Ebüssuûd) 

Dindeki (dinde olan) şüphe, dinin varlığı ve o varlığın Allah kaynaklı olması hususunda kişinin gerçek manada duyduğu şüphedir. İşte bu şüphe, dinin hakikatindeki öze dair kamil bir tasavvurun olmayışı ve inanç temellerindeki delillendirmenin oluşmayışı neticesinde vuku bulur. Dindeki gerçeklik-doğruluk hususundaki şüphe, beraberinde dinin mahiyeti hususundaki (esası,varlığı) şüpheyi getirecektir. Nitekim onlar, eğer dinin özünü kavramış olsalardı, onun doğruluğundan şüpheye düşmeyeceklerdi. (Âşûr)

 وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَۙ

لَٓا اَعْبُدُ  cümlesine atfedilen cümle müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlenin müsnedi olan  اُمِرْتُ  fiili meçhul bina edilerek, mef’ûle dikkat çekilmiştir. Müsned konumundaki mazi fiil hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade eder.

Masdar harfi  اَنْ  ve  اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  cümlesi, masdar tevilinde takdir edilen  ب  harfi ile birlikte  اُمِرْتُ  fiiline müteallıktır.