فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ اٰمَنَتْ فَنَفَعَهَٓا ا۪يمَانُهَٓا اِلَّا قَوْمَ يُونُسَۜ 

ف  atıf harfidir.  لَوْلَٓا  cezmetmeyen şart edatıdır. Tahdid için  هلا yani “değil mi?” manasındadır.

كَانَتْ  nakıs mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir.  İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

قَرْيَة  kelimesi  كَانَتْ ’in ismi olup lafzen merfûdur.

اٰمَنَتْ cümlesi كَانَتْ ’in haberi olarak  mahallen mansubtur.

اٰمَنَتْ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri هى'dir.  نَفَعَهَٓا ا۪يمَانُهَٓا  cümlesi atıf harfi  فَ  ile  اٰمَنَتْ  cümlesine atfedilmiştir. 

نَفَعَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هَٓا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

ا۪يمَانُ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir هَٓا muzâfun ileyh olarak mahallen merfûdur.

اِلَّا  istisna harfidir.  قَوْمَ  müstesna olup fetha ile mansubdur.

يُونُسَ   muzâfun ileyh olup gayri munsarif olduğu için cer alameti fethadır.

İsimler îrab harekelerinin hepsini alıp almama bakımından ikiye ayrılır:

1. Munsarif isimler: Tenvin ve îrab harekelerinin hepsini gerektiği durumlarda alabilen isimlerdir. Yani ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde kesrayı alırlar.

2. Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir.

Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Arapçada bazı isimlerin birtakım özellikleri ve illetleri vardır. Bir ismin munsarif olmasını engelleyen dokuz illet vardır. Bu dokuz illetten ikisi her ne zaman bir isimde bir araya gelse artık o isim gayri munsarif olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 لَمَّٓا اٰمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ اِلٰى ح۪ينٍ

لَمَّٓا  kelimesi  حين (...dığı zaman) manasında şart anlamı taşıyan zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur.

اٰمَنُوا  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اٰمَنُوا  damme ile mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Şartın cevabı  كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ ’dir.

كَشَفْنَا  şart cümlesi olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. 

عَنْهُمْ  car mecruru  كَشَفْنَا  fiiline müteallıktır. 

عَذَابَ mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  الْخِزْيِ  muzâfun ileyh olup lafzen mecrurdur.

فِي الْحَيٰوةِ  car mecruru  عَذَابَ 'ye müteallıktır. 

الدُّنْيَا  kelimesi  الْحَيٰوةِ ‘nin sıfatı olup elif üzere mukadder kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapçada sıfatın asıl adı na’t (النَّعَتُ)’dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut (المَنْعُوتُ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

Hakiki Sıfat:

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. Müfred Olan Sıfatlar:

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsufuna: cinsiyet, adet, marifelik-nekrelik ve îrab bakımından uyar:

Not: Gayr-ı akil (akılsız çoğullar) mevsuf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. Cümle Olan SIfatlar:

Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَتَّعْنَاهُمْ  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la şartın cevabına matuftur.

مَتَّعْنَاهُمْ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  نَا  fail olarak mahallen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

اِلٰى ح۪ينٍ  car mecruru  مَتَّعْنَا  fiiline müteallıktır. 

مَتَّعْنَا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Tef’il babındandır. Sülâsîsi  متع ’dir.

Bu bab fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ اٰمَنَتْ فَنَفَعَهَٓا ا۪يمَانُهَٓا اِلَّا قَوْمَ يُونُسَۜ 

فَ  atıftır. Ayet, önceki ayetteki istînâfa atfedilmiştir.

لَوْلَا  tevbih ve pişmanlığa teşvik için gelmiştir. 

Menfi nakıs fiil  كَانَ ’nin dahil olduğu cümlede müsnedin mazi fiil sıygasında cümle olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, sebat, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.

Cümledeki istisnanın muttasıl olduğu da (قَرْيَةٌ  kelimesinden maksat orada yaşayan halk olduğu için) munkatıa olduğu da söylenmiştir.  قَوْمَ يُونُسَۜ, müstesnadır.

Cümlenin başındaki  لَوْلَٓا  tahdid (teşvik) harfidir. Tevbih manasına gelmiştir. Bu mana sözün gelişinden anlaşılır. Bu harften sonra fiil gelir.

Bu cümlenin olumsuz manasında olması da caizdir, çünkü teşvik edatı  لَوْلَا  bu manayı içermektedir. O zaman istisna muttasıl olur. Çünkü kentlerden maksat halklarıdır. Sanki şöyle demiş gibidir: Asi şehir halklarından bu durumda iman edip de imanı fayda veren biri olmadı, ancak Yunus kavmi bundan müstesnadır. Bedel olarak ref kıraati da bunu desteklemektedir. (Beyzâvî)

اٰمَنَتْ  - ا۪يمَانُهَٓا - اٰمَنُوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

Bu harf hep maziye dahil olur ve pişmanlığa delalet eder. Sanki muhâtabın yaptığı işe pişman olmasını ister. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

قَرْيَةٌ - قَوْمَ  kelimeleri arasında murâât-ı nazîr sanatı vardır.

Bu ayet, Yunus’un (a.s.) kavminin, inkâr ettikten sonra iman ettiklerine ve o imanlarından da yararlandıklarına delalet eder ki, bu da kâfirlerin iki kısım olduğunu gösterir: 

1. Üzerlerine küfür damgası vurulanlar.
2. Üzerlerine iman mührü basılanlar.

Bu ayetteki  لَوْلَا ’nın açıklanması hakkında iki izah bulunmaktadır:

a. Olumsuzluk manasınadır.

b. لَوْلَا, hellâ (keşke..., olsaydı ya!) anlamındadır. (Fahreddin er-Râzî)

لَوْلا ’nın anlamlarından biri de tevbihdir. İşte burada, yapılan hataya kinaye olarak, tevbihi gerektiren bir manada kullanılmıştır. Çünkü ayette geçen memleket halkı helak olmuştur(gelip geçmiştir). Bu sebeple  لَوْلا  ifadesinin asıl manası التَّحْضِيضُ yani bir fiilin yapılmasını, teşvik ederek talep etmektir. Fiille geldiği vakit fiil vuku bulmuş ise yapılan işin yanlışlığı veyahut kaçırılan işten dolayı pişmanlık ve kınanma manaları taşır. (Âşûr)

لَمَّٓا اٰمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ اِلٰى ح۪ينٍ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Muzâfun ileyh olan şart cümlesi  اٰمَنُوا, müspet mazi fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cevap cümlesi  كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ, faide-i haber ibtidaî kelam olan müspet mazi fiil cümlesidir.

Aynı üsluptaki  وَمَتَّعْنَاهُمْ اِلٰى ح۪ينٍ  cümlesi, şartın cevabına matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. 

الْخِزْيِ  kelimesi,  عَذَابَ 'nin muzafun ileyhidir. İzafet, az sözle çok anlam ifade yollarından biridir.

جَٓاءَ  fiilinin ayetlere isnadı, aklî mecazdır.

ح۪ينٍ - لَمَّٓا  ve  عَذَابَ - الْخِزْيِ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

الدُّنْيَا - الْاٰخِرَة  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

Bu ayet makablini, yani iman imkânına sahip oldukları halde kötü seçimlerinden dolayı, Allah'ın hükmü aleyhlerinde tecelli eden ve iman etmeleri imkânsız olan insanların durumunu açıklar. (Ebüssuûd)

وَلَوْ شَٓاءَ رَبُّكَ لَاٰمَنَ مَنْ فِي الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَم۪يعاًۜ 

وَ  atıf harfidir.  لَوۡ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.

شَٓاءَ  şart fiili olup fetha üzere mebni mazi fiildir.  رَبُّكَ  fail olup lafzen merfûdur.

Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لَ  harfi  لَوْ ’in cevabının başına gelen rabıtadır. 

اٰمَن  fetha üzere mebni mazi fiildir. Müşterek ism-i mevsûl  مَنْ  fail olarak mahallen merfûdur.  

فِي الْاَرْضِ  car mecruru ism-i mevsûlun mahzuf sılasına müteallıktır. 

كُلُّ  ism-i mevsûl için manevi tekidi olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  هُمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

جَم۪يعاً  ism-i mevsûlun hali olup fetha ile mansubdur. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubtur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harfi cerli veya zarflı isim).

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتّٰى يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ

Hemze istifham harfi ,  ف  atıf harfidir. Munfasıl  zamir  اَنْتَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

تُكْرِهُ  fiili mübtedanın haberi olarak mahallen merfûdur. 

تُكْرِهُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.

النَّاسَ mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir.  يَكُونُوا  muzari fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  لَا تُكْرِهُ  fiiline müteallıktır.

يَكُونُوا  nakıs mansub muzari fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.  يَكُونُوا  ’nun ismi, cemi müzekker olan  و  muttasıl zamir olarak mahallen merfûdur.

مُؤْمِن۪ينَ  kelimesi  يَكُونُوا ‘nun haberi olup  ي  ile mansubdur. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

مُؤْمِن۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تُكْرِهُ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi  كره ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin ( imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَوْ شَٓاءَ رَبُّكَ لَاٰمَنَ مَنْ فِي الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَم۪يعاًۜ

وَ  istînâfiyyedir. Ayetin ilk cümlesi şart üslubunda gelmiş haberî isnaddır. Faide-i haber ibtidai kelamdır.

لَوْ  gayr-ı cazim şart edatıdır. 

Bu edat, gerçekleşmeyen iki fiil arasındaki ayrılmazlık ilişkisini ifade eder. Nahivciler  لَوۡ  edatını “şart gerçekleşmediği için cevabının da gerçekleşmemesini gerektiren bir edattır” diye tanımlamaktadırlar. Bu tanıma göre لَوۡ  edatı cevabın gerçekleşmediğine açık bir şekilde delalet eder. (Abdullah Hacıbekiroğlu, Arap Dilinde Edatların Metinde Kurduğu Anlamsal İlişkiler (Doktora Tezi))

لَوۡ, muzari fiilin başına gelince teşvik, mazinin başına gelince kınama manası ifade eder. (Sâbûnî, Safvetu't Tefasir, 5/63)

Şart fiili  شَاۤءَ ’dir. Mazi fiil sıygasıyla gelen şart cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Rabıta harfinin dahil olduğu   لَاٰمَنَ مَنْ فِي الْاَرْضِ كُلُّهُمْ جَم۪يعاًۜ  cümlesi ise  لَوْ ’in cevabıdır. Mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidai kelamdır. Fail konumundaki müşterek ism-i mevsul  مَنْ ’in sılasının hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Car mecrur  فِي الْاَرْضِ  mahzuf sılaya müteallıktır.

كُلُّهُمْ, fail için manevi tekiddir. Hal konumundaki  جَم۪يعاًۜ, anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Rabb isminin  رَبُّكَ  şeklinde, peygambere ait zamire muzâf olması peygamberin makamını şereflendirmek ve teselli hususunda son derece lütuf ile muamele etmek içindir.

Mazi fiil sübuta, temekkün ve istikrara işaret eder. (Halidi, Vakafat, s. 147)

Şart için mazi fiil kullanılışı, oluşa ve oluşun devamının istikrarına işaret eder.  (Halidi , Vakafat, s. 114)

Nahivcilere göre şart fiili olarak kullanılan mazi fiil gelecek zaman ifade eder. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsîr Yolu, c. 2, s. 88)

Genel olarak  شَٓاءُ  fiilinin mef’ûlü bu cümlede olduğu gibi hazfedilir. Çünkü ibham; ilgi uyandırır, muhatabı dinlemeye teşvik eder. Ancak mef'ûl alışılmadık, garîb bir şey olursa bu kuralın dışına çıkılarak zikredilir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

كُلُّهُمْ  ve جَم۪يعاً  şeklinde iki tekid arka arkaya gelerek manayı pekiştirmiştir. Bu iki kelime arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Alimlerimiz, kâinattaki her şeyin, Allah’ın meşîeti (dilemesi) ile meydana geldiğine dair görüşlerinin doğruluğuna bu ayeti delil getirerek şöyle demişlerdir: لَوْ (eğer) edatı, bir şey bulunmadığı için diğer bir şeyin de olmayacağını ifade eder. O halde ayetteki, “Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzündeki kimselerin hepsi topyekün elbette iman ederdi.” buyruğu, bu dilemenin tahakkuk etmediğini, dolayısıyla yeryüzündeki insanların tamamının iman etmediklerini gösterir. Bu ise Cenab-ı Hakk’ın herkesin iman etmesini irade etmediğine delalet eder. (Fahreddin er- Râzî) 

اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتّٰى يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ

Cümle  istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Hemze inkârî manadadır.

Cümle istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen kınama, azarlama veya taciz kastı taşıdığı için mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır. Çünkü ayette mütekellim Allah Teâlâ’dır.

Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi, dolayısıyla müsnedün ileyhin fiile takdimi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Gaye bildiren harf-i cer  حَتّٰى ’nın gizli  أنْ ’le masdar yaptığı  يَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ  cümlesi, mecrur mahalde  تُكْرِهُ  fiiline müteallıktır. Masdar-ı müevvel, كَان ’nin dahil olduğu isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كَان ’nin haberi isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan s.124)

تُكْرِهُ - شَٓاءَ  kelimeleri arasında tıbak-ı hafî sanatı vardır.

اٰمَنَ - مُؤْمِن۪ينَ  kelimeleri arasında cinas ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

Ayet-i kerîmedeki  اَفَاَنْتَ تُكْرِهُ  ifadesindeki istifhâm, inkârîdir. Ayrıca meşiet-i ilahinin dışında bir şeyin olmasının mümkün olmadığına ve bunun zorla elde edilemeyeceğine delalet etmesi için zamir fiile takdim edilmiştir. (Zuhaylî, c. VI, s. 287; Beyzâvî, c. III, s. 125)

Yani ”Ey Muhammed! Şayet Rabbin yeryüzündeki herkese Senin getirdiğin kitaba iman etme izni verseydi ve onlarda imanı yaratsaydı, (dilese) bunu yapar ve bütün hepsi iman ederdi. Ancak Allah Teâlâ’nın yaptığı her şeyde nice hikmetler vardır (bu sebeple böyle yapmamıştır). Öyleyse ya Muhammed, Sen mi insanları zorlayıp iman etmeye mecbur kılacaksın? Bu, Senin üzerine vazife değil, Sana düşmez. Bu tamamen Allah’a aittir. İman ikrah, zorlama, ve mecbur bırakmakla ele geçmez, sadece gönüllü olmak ve tercih etmekle hasıl olur. Senin görevin ancak müjdelemek ve uyarmak suretiyle tebliğ etmektir.” manasındadır. (Zuhaylî, c. VI, s. 291)

İbni Âşûr da şöyle demektedir: Buradaki istifhâm inkârîdir. Nebi’nin (s.a.) Mekkelilerin iman etmelerine hırslı olması ve bunun için uygun olan her vesileye başvurması sebebiyle onları imana zorlayan kimse konumuna konmuştur. Bir de burada müsnedün ileyhin takdim edilmesi tahsis ve kasr ifade etmek için değildir. Zira makam kasr ifade etmeye elverişli değildir. (İbni Âşûr, c. XI, s. 293)

“İnsanları sen mi zorlayacaksın (içlerinden Allah’ın dilemediklerini) mümin olmaları için” cümlesinde önce istifham harfinin, arkasından  فَ  harfinin gelişi, fiilin muhataptan südurunu inkâr içindir, zamirin de fiilden önce gelmesi “dilemenin olmadığı” bir şeyin imkânsızlığını göstermek içindir. Onu zorla elde etmek mümkün değildir. Kaldı ki teşvik ve kışkırtma ile! (Beyzâvî)

أفَتُكْرِهُ النّاسَ  veya  أفَأنْتَ مُكْرِهُ النّاسِ  şeklinde değil de  أفَأنْتَ تُكْرِهُ النّاسَ  denilerek müsnedün ileyhin müsnede takdimi hükmü takviye ifade eder. Bununla birlikte Nebi aleyhisselam’dan sadır olan zorlama(ikrah) manasını da güçlendirir ki bu güçlendirme durumu inkar-kabul etmeme anlamındadır. İşte burada, Nebi aleyhisselama sena (övgü) ile birlikte tariz olup inanmayanların ona icabet etmemesi hususunda mazur görüldüğü ifade edilmiştir. Nitekim kim ki bir konuda yeterli çaba ve gayreti göstermiştir, o halde o, netice hususunda mazur görülebilir. (mazereti kabul edilir) (Âşûr)

وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِۜ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

كَانَ  nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.

لِنَفْسٍ  car mecruru  كَانَ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır.  

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  كَانَ ’nin muahhar ismi olarak mahallen merfûdur. 

تُؤْمِنَ  mansub muzari fiildir.  اِلَّا  hasr edatıdır.

بِإِذۡنِ  car mecruru  تُؤْمِنَ ’deki failinin mahzuf haline müteallıktır. Takdiri,  إلّا ملتبسة بإذن الله (Allah’ın izniyle kuşamaları dışında) şeklindedir.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

 وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ

Cümle mukadder cümleye matuftur. Takdiri,  فيأذن لبعض في الإيمان ويجعل (Bazılarına iman konusunda izin verir ve… yapar) şeklindedir.

وَ  atıf harfidir.  يَجْعَلُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  هو 'dir.

الرِّجْسَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûlu, عَلَى harf-i ceriyle birlikte  يَجْعَلُ  fiilinin mahzuf  ikinci mef’ûlune müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يَعْقِلُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. 

يَعْقِلُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Değiştirme manasına gelen  جَعَلَ  kelimesi 3 şekilde gelir:

1. Bir şeyden başka bir şey meydana getirmek  

2. Bir halden başka bir hale geçmek 

3. Bir şeyle başka bir şeye hükmetmek. 

Bu ayette “bir halden başka bir hale geçmek” manasında kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤْمِنَ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِۜ

وَ  atıf harfidir. Ayetin ilk cümlesi, olumsuz  كَانَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi formunda faide-i haber inkârî kelamdır.

Cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatı vardır.  كَانَ  ,لِنَفْسٍ ’nin mahzuf mukaddem haberine müteallıktır.

Masdar harfi  اَنْ ’i takib eden …تُؤْمِنَ  cümlesi masdar teviliyle  كَانَ ’nin ismi konumundadır.

مَا  nefy edatı ve  اِلَّا  istisna edatı ile yapılan kasr fiil ve car-mecrur arasında, kasr-ı mevsuf ale’s-sıfattır.

مَا  ve  اِلَّا  kasr ifade eder. “Allah’ın izni olmadan hiçbir kimsenin iman etmesi mümkün değildir.” anlamı kasr üslubuyla tekidli bir şekilde söylenmiştir.

مَا كَانُ ’li olumsuz sıygalar gerçekleşmesi aklen caiz olmayan umumi olumsuzluk için kullanılır. (Sâbûnî, Tefsir 3/79)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

بِاِذْنِ اللّٰهِ  izafetinde lafza-i celâle muzâf olan  اِذْنِ  şan ve şeref kazanmıştır.

لِنَفْسٍ ’deki tenvin, “hiç bir nefis” anlamındadır. Bilindiği gibi nefy siyakında nekre umum ifade eder.

Nahivciler, ayetin başındaki  مَا  edatının iki manaya gelebileceğini söylemişlerdir: Nefy harfi veya istifham-ı inkârîdir. (Fahreddin er-Râzî)

الواوُ  burada muhatap zamirinden dolayı hal durumunda olabilir. Yani “Hiç kimse Allah’ın izni olmadan iman edemeyecek iken nasıl olur da insanları iman etmeleri için zorlayabilirsin?” anlamındadır. (Âşûr)

 وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ

Cümle mukadder cümleye matuftur. Takdiri;  فيأذن لبعض في الإيمان ويجعل (Bazılarına iman konusunda izin verir ve… yapar) şeklindedir.

Müspet muzari fiil cümlesi faide-i haber ibtidai kelamdır. Mecrur mahaldeki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası  لَا يَعْقِلُونَ, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Maddi ve manevi pislikler vardır. Maddi olanlar; mizac ve akıl bakımından leş, şer’i açıdan içki ve kumardır. Manevi olanlar da putlar ve günahlardır.

Aklı kullanmamak, nefisten gelen ilk dürtüleri kontrol etmemek demektir.

الرِّجْسَ : Alimlerimiz, “Küfrü de imanı da yaratan Allah'tır.” şeklindeki görüşlerinin doğruluğuna, ayetteki, “O, akıllarını kullanmayanlara murdarlık verir.” ifadesini delil getirerek şöyle demişlerdir. “Murdarlık (الرِّجْسَ)” kelimesi ile bazan kötü amel murad edilir. Nitekim Hakk Teâlâ, “Allah sizden ancak ricsi gidermek ve sizi tertemiz yapmak diler ey ehl-i Beyt…” (Ahzab Suresi, 33) buyurmuştur ki bu ifadedeki “rics” ile ister küfür ister masiyet şeklinde olsun, kötü amel; “tertemiz yapma” ile de kulun küfür ve günah ricsinden, iman ve taat temizliğine geçirilmesi kastedilmiştir. Binaenaleyh Allah Teâlâ önceki ayette imanın ancak kendi iradesi ve yaratmasıyla meydana geldiğini belirtince bu ayette ricsin de kendi yaratması ve var etmesiyle meydana geldiğini bildirmiştir. İmanın mukabili olarak zikredilen bu rics, küfürden başka birşey değildir. Binaenaleyh bu ayetin, küfrün ve imanın Allah’ın yaratmasıyla olduğuna delalet ettiği sabit olmuş olur.” (Fahreddin er- Râzî)

الرِّجْسَ  pislik, küfür demektir. Makablinin karînesiyle küfür olduğu anlaşılmaktadır.

Küfrün, tiksinti veren müstekreh, çirkin anlamında  الرِّجْسَ  kelimesiyle ifade edilmesi, küfrün, çirkinlik ve istikrahın sembolü olmasndandır.

Diğer bir görüşe göre ise  الرِّجْسَ, azap, azaba sebep olan bedbahtlık demektir. (Ebüssuûd, Fahreddin er-Râzî)

قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ

Fiil cümlesidir.  قُلِ  sükûn üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.

Mekulü’l-kavli,  انْظُرُوا ’dir.  قُلِ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

انْظُرُوا  fiili,  نَ ’un hazfıyla  mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

مَاذَا  istifham ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur. 

ذَا  ism-i mevsûl olup haber olarak mahallen merfûdur. Ya da her ikisi birlikte istifham ismi olarak mübtedadır.  

فِي السَّمٰوَاتِ  car mecruru mahzuf habere müteallıktır. الْاَرْضِ  kelimesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.  

 وَمَا تُغْنِي الْاٰيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ

وَ  itiraziyyedir.  مَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تُغْنِي  fiili  ی  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir.

الْاٰيَاتُ  faildir. النُّذُرُ  atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur.

عَنْ قَوْمٍ car mecruru  تُغْنِي  fiiline müteallıktır.

لَا يُؤْمِنُونَ  cümlesi  قَوْمٍ ’nin  sıfatı olarak mahallen mecrurdur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُؤْمِنُونَ  fiili  ن ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُؤْمِنُونَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’al babındandır. Sülâsîsi  أمن ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin ( imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerret manasını ifade eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ 

Ayet istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. قُلِ  fiiiilinin mekulü’l-kavli olan  انْظُرُوا  cümlesi de emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İstifham üslubunda talebi inşaî isnad olan  مَاذَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۜ  cümlesi,  انْظُرُوا fiilinin mef’ûlü konumundadır. Cümlede îcaz-ı hazif sanatı vardır. İstifham ismi  مَاذَا,  müsnedün ileyhtir.  فِي السَّمٰوَاتِ, mahzuf habere müteallıktır. İstifham üslubunda gelen bu cümle, gerçek manada soru kastı taşımadığından mecaz-ı mürsel mürekkebtir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Nahivciler, ayetin başındaki  مَا  edatının şu iki manaya gelebileceğini söylemişlerdir:

a. Bu ayetler ve inzârlar, “Allah’ın, iman etmeyeceklerine hükmettiği kimselere bir fayda vermez” manasında mâ-i nâfiye’dir. Bu senin, “infak etmezsen malın sana fayda vermez” sözün gibi olur.

b. Bu, “onlardan o azabı hangi şey def edebilir ki” manasında, istifham ifade eden مَا  edatıdır. Buna göre bu cümle istifham-ı inkârî olmuş olur. (Fahreddin er- Râzî)

Ayetteki  انْظُرُوا  emri düşünün anlamında mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

مَا ’larda cinas,  السَّمٰوَاتِ  ve  الْاَرْضِ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab ve mürâât-ı nazîr sanatları vardır.

Cümle, içerdiği muhtevanın önemine binaen  قُلْ emriyle başlamıştır. (Âşûr)

وَمَا تُغْنِي الْاٰيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ

وَ  itiraziye,  مَا  nafiyedir. Cümle menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. İtiraz cümleleri ıtnâb sanatı babındandır.

لَا يُؤْمِنُون  cümlesi,  قَوْمٍ  için sıfattır. Cümlenin muzari fiil sıygasında gelmesi, bu sıfatın yenilenerek devam ettiğine işaret etmiştir.

Sıfat, tabi olduğu kelimenin sahip olduğu bir özelliğine işaret etmek için yapılan ıtnâb sanatıdır.

فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ اِلَّا مِثْلَ اَيَّامِ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْۜ 

فَ  istînâfiyyedir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder. فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

هَلْ  istifham harfidir.  يَنْظُرُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اِلَّٓا  hasr edatıdır.  مِثْلَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

اَيَّامِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası   خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur.  

خَلَوْا  mahzuf elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur. 

مِنْ قَبْلِهِمْ  car mecruru  خَلَوْا  fiiline müteallıktır. Muttasıl zamir  هِمْ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

يَنْتَظِرُونَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftiâl babındadır. Sülâsîsi نظر ’dır.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ فَانْتَظِرُٓوا اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ

Fiil cümlesidir.  قُل  sükûn üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.

فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta veya fasiha harfidir. Takdiri,  إن كنتم تنتظرون ذلك فانتظروا  (Beklediğiniz şey buysa o halde bekleyin.) şeklindedir.

Mekulü’l-kavl, şart ve cevabı cümlesidir.

انْتَظِرُٓوا  fiili  ن ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.

Muttasıl zamir olan  ي  harfi  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.

مَعَ  mekân zarfı,  الْمُنْتَظِر۪ينَ ’ye müteallıktır. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ  car mecruru  اِنَّ ’nin mahzuf haberine müteallıktır.  الْمُنْتَظِر۪ينَ ’nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

انْتَظِرُٓوا  fiili, sülasi mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

İftiâl babındandır. Sülâsî mücerredi  نظر ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

مُنْتَظِرُونَ  sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan iftiâl babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ اِلَّا مِثْلَ اَيَّامِ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْۜ

فَ  istînâfiyyedir.  هَلْ istifham harfidir. Nefy ve inkârî manadadır.

Cümle, istifham üslubunda talebî inşaî isnaddır. Vaz edildiği istifham anlamından çıkarak inkârî mana kazanan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebtir. 

هَلۡ  istisna edatı  إِلَّاۤ  ile kasr oluşturmuştur. Kasr,  يَنْتَظِرُونَ  fiiliyle mef’ûlü arasındadır.

Kasr-ı mevsûf ale’s-sıfat olması caizdir. Yani fiil, mef'ûle tahsis edilmiştir.

Ayetteki istifham gerçek soru anlamında değildir. “Onlar, ancak geçmiş ümmetlerin başına gelen günler (azaplar) gibi günlerin başlarına gelmesini beklerler.” demek olup bununla geçmiş peygamberlerin, zamanlarındaki kâfirleri, çeşit çeşit azapların bulunacağı günlerin gelmesi ile tehdit ettikleri ve o ümmetlerin, onları yalanlayıp alay ederek o azapların hemen gelmesini isteyişleri kastedilmiştir. 

يَنْتَظِرُونَ  kelimesinde irsâd sanatı vardır.

قَبْلِهِمْ  ve  خَلَوْا  kelimeleri arasında  mürâât-ı nazîr  vardır.

هَلْ ile gelen istifham, soru ile sorulan şeyin gerçekleştiğini ifade ettiğinden soru manasında olmayıp, sorulan sorunun tahakkuk ettiğine/edeceğine delalet eder. Bu sebeple gelecek olan cevap da tahakkuk manasıyla olacaktır. İstifham bu yüzden mecazî, tehekkümî ve inkâridir. Bu ifadeyle bu kimseler, iman etmeleri için kendilerine bir şeyin gelmesini bekleyen kimselerin konumuna indirilmiş olup bu bekleyişleri bir şeyin düzelmesini bekleyiş değildir. Bilakis onlar bu halleriyle ancak geçmiş ümmetlerin içerisinde helak oldukları günlerin kendi başlarına gelmesini beklemektedirler. (Âşûr)

قُلْ فَانْتَظِرُٓوا 

Fasılla gelen cümle istînâfiyyedir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  فَ  mukadder şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Emir üslubunda talebî inşaî isnad olan cümle, takdiri  إن كنتم تنتظرون ذلك فانتظروا (Beklediğiniz şey buysa o halde bekleyin.) şeklinde olan mahzuf şartın cevabıdır. 

Şartın cevabı emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen tehaddi ve tahkir manalarına geldiği için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Mahzuf şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Aynı zamanda  قُلْ, fiilinin mekulü’l-kavlidir.

فَانْتَظِرُٓوا  (Bekleyin!) emir kipi burada tehdit, gözdağı verme, korkutma, zarar göreceğini bildirme anlamında kullanılmıştır. Mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

 اِنّ۪ي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِر۪ينَ

Ayetin son cümlesi ta’liliyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

اِنّ۪  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.  مَعَكُمْۜ ’un müteallakı olan  اِنّ۪ ’nin haberi mahzuftur.

يَنْتَظِرُونَ - فَانْتَظِرُٓوا - الْمُنْتَظِر۪ينَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır. 

Birbirine benzer lafızların tekrarıyla mana, muhatabın zihnine daha kolay yerleşir.

ثُمَّ نُنَجّ۪ي رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كَذٰلِكَۚ 

Cümle  ثُمَّ  atıf harfiyle mukadder kelama atfedilmiştir. Takdiri,  نهلك الأمم ثمّ ننجي رسلنا (Milletleri helak ederiz. Sonra Resullerimizle kurtarırız.) şeklindedir.

Fiil cümlesidir.  ثُمَّ  tertip ve terahi ifade eden atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hem sıra olduğunu hem de fiillerin meydana gelişi arasında uzun bir sürenin bulunduğunu gösterir. Süre bakımından  فَ  harfinin zıttıdır.  ثُمَّ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

نُنَجّ۪ي  fiili  ى  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ‘dur. 

رُسُلَنَا  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

و  atıf harfidir.  الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl  رُسُلَنَا ’ya matuf olup mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  اٰمَنُوا ’dur. Îrabtan mahalli yoktur. 

اٰمَنُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir çoğul  و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.  

كَ  harf-i cerdir.  مثل  (gibi) demektir. Bu ibare, amili  نُنَجّ۪ي  olan mahzuf mef’ûlu mutlakına müteallıktır. 

ذا  işaret ismi, sükun üzere mebni, mahallen mecrurdur.  ل  harfi buud yani uzaklık bildiren harf,  ك  ise muhatap zamiridir.

نُنَجّ۪ي  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.

Tef’il babındandır. Sülâsîsi نجو ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef‘ûlu herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

حَقاًّ عَلَيْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِن۪ينَ۟

حَقاًّ  mahzuf fiilin mef’ûlü mutlakı olup fetha ile mansubdur. Takdiri,  حقّ ذلك حقّا ( Bu gerçekten haktır.) şeklindedir. 

عَلَيْنَا  car mecruru  حَقاًّ ’a müteallıktır. Muttasıl zamir  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

نُنْجِ  fiili mahzuf  ى  üzere mukadder damme ile merfu muzari fiildir. Resmi mushafta ى  harfi hazf edilmiştir. Çünkü iki sakin birleştiğinde lafızdan  ى  harfi düşer. (Mahmut Safî) Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur. 

الْمُؤْمِن۪ينَ۟ mef’ûlun bih olup nasb alameti  ي ’dir.  Cemi müzekker salim kelimeler  ي ile nasb olurlar.

الْمُؤْمِن۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

ثُمَّ نُنَجّ۪ي رُسُلَنَا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كَذٰلِكَۚ

ثُمَّ  atıf harfiyle mukadder kelama atfedilen bu ayet, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Takdiri,  نهلك الأمم ثمّ ننجي رسلنا (Milletleri helak eder, sonra resullerimizi kurtarırız.) şeklindedir.

Mef’ûl konumundaki ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  اٰمَنُوا, mazi fiil sıygasında gelerek sebata, temekkün ve istikrara işaret etmiştir.  

رُسُلَنَا  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  رُسُلَ, şan ve şeref kazanmıştır.

Car mecrur  كَذٰلِكَۚ, amili  نُنَجّ۪ي  olan mahzuf mef’ûlü mutlaka müteallıktır.

كَذٰلِكَۚ  kendinden önceki bir manaya işaret eder. Ancak çoğu zaman o da müstakil bir lafız değildir. Burada hem  كَ  hem de  ذٰ  işaret ismi aynı şeye işaret eder. Dolayısıyla bu durumu benzetecek yine kendisinden daha mükemmel bir şey bulunamadığını ifade eder. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan/28, s. 101)

كَذٰلِكَ [İşte böyle], aslında uzaktaki bir nesneye işaret için kullanılır. Buradaki istimali, işaret edilen nimetin derecesinin faziletteki mertebesinin yüksekliğini bildirmek içindir. (Ebüssuûd)

ثُمَّ نُنَجّ۪ي رُسُلَنَا  ibaresinde mazideki bir olayı anlatırken muzari sıygasının kullanılması, olayın meydana geliş şeklini gözler önüne getirmek suretiyle işin önemini ve büyüklüğünü göstermek içindir. (Sâbûnî, Safvetu't Tefasir)

Kurtarmanın helaktan sonra zikredilmesi,

[Üzerimize bir hak olmak üzere müminleri böylece selamete erdiririz.] cümlesiyle bağlantı sağlamak içindir. Yani müminleri her türlü şiddet ve azaptan selamete erdiririz. (Ebüssuûd) 

  حَقاًّ عَلَيْنَا نُنْجِ الْمُؤْمِن۪ينَ۟

İtiraziyye olan cümle fasılla gelmiştir. İtiraz cümleleri ıtnâb babındandır.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır.  حَقاًّ, mahzuf bir fiilin mef’ûlü mutlakıdır. Takdiri, حقّ ذلك حقّا (Bu; hak olarak gerçekleşti.)’dir. Mahzufla birlikte cümle faide-i haber talebî kelamdır. 

نُنْجِ - نُنَجّ۪ي  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr vardır. 

Ayrıca bu kelimeler arasında filin iki sıygası arasında güzel bir iltifat sanatı vardır.  (Müşerref Ulusu  (Ülger), Arap Dili Ve Belâğatı İltifat Sanatı)

الْمُؤْمِن۪ينَ۟ - اٰمَنُوا  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

حَقًّا عَلَيْنا  itiraz cümlesidir çünkü masdar, fiilden bedeldir. Yani bu iş (müminleri kurtarmak) gerçekten üzerimize hak oldu manasındadır. (Âşûr)

قُلْ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Fail ise müstetir zamir  أنت ’dir.

Mekulü’l-kavli, nida ve cevabıdır.  قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

يَٓا  nida harfidir.  أَیُّ  münada nekre-i maksude olup damme üzere mebnidir. Nasb mahallindedir.  هَا  tenbih harfidir.  ٱلنَّاسُ  münadadan bedeldir.

Münadanın başında harf-i tarif varsa önüne müzekker isimlerde  اَيُّهَا, müennes isimlerde  اَيَّتُهَا  getirilir. Bunlardan sonra gelen müştak ise sıfat, camid ise bedel olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ  cümlesidir.

اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder. كُنْتُمْ ’un dahil olduğu isim cümlesi şart cümlesidir.  İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

تُمْ  muttasıl zamiri  كان ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.  ف۪ي شَكٍّ  car mecruru  كُنْتُمْ’un  mahzuf haberine müteallıktır. 

مِنْ د۪ين۪ي  car mecruru  شَكٍّ ’e müteallıktır. 

ف  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. 

لا nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  اَعْبُدُ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ  mef’ûlun bih olarak olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  تَعْبُدُونَ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

تَعْبُدُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

مِنْ دُونِ  car mecruru, ism-i mevsûlun mahzuf ait zamirinin haline müteallıktır. Takdiri, تعبدونه كائنا من دون الله (Allah’ın dışında ona kulluk ediyorsunuz.) şeklindedir.

اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

 وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ 

وَ  atıf harfidir.  لٰكِنْ  istidrak harfidir.

اَعْبُدُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ’dir.  اللّٰهَ  lafza-i celâli,  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

Müfred müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي, lafza-i celâlin sıfatı olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  يَتَوَفّٰيكُمْ ’dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

يَتَوَفّٰي  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

يَتَوَفّٰي  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  وفي ’dır.

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüb (sakınma) ve talep anlamları katar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَۙ

وَ  atıf harfidir.  اُمِرْتُ  sükun üzere mebni, meçhul mazi fiildir. 

Muttasıl zamir  تُ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, mahzuf  ب  harf-i ceriyle birlikte  اُمِرْتُ  fiiline müteallıktır.

اَكُونَ  nakıs mansub muzari fiildir.  اَكُونَ ’nin ismi, müstetir olup takdir  انا ’dir. 

مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  car mecruru  اَكُونَ ’nin mahzuf  haberine müteallıktır.  الْمُؤْمِن۪ينَ ’nin cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُؤْمِن۪ينَ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قُلْ يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ

İstînâfiyye olan ayet, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mekulü’l-kavl olan  يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ  cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Nidanın cevabı …اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ  cümlesi, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart cümlesi  كَان ’nin dahil olduğu, sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

فَ  karînesiyle gelen cevap cümlesi olan  فَلَٓا اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  لَٓا اَعْبُدُ  fiilinin mef’ûlü konumundaki has ism-i mevsul  الَّذ۪ينَ ’nin sılası   تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

ف۪ي شَكٍّ  ibaresindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla  شَكٍّ, içine girilebilen bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü  شَكٍّ, hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. (Âşûr)

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  izafeti gayrının tahkiri içindir. 

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  tabirinin, Allah'tan gayrı ve Allah'la beraber olmak üzere iki manası vardır. (Medine Balcı, Dergâhü’l Kur’an, c. 8, s. 723)

لٰكِنْ ’in dahil olduğu  وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْۚ  cümlesi, şartın cevabına matuftur. İstidrak harfi cümlede amel etmemiştir.

Lafza-i celâl için sıfat konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ي ’nin sılası olan  يَتَوَفّٰيكُمْۚ  cümlesi müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَٓا اَيُّهَا النَّاسُ  şeklindeki hitapla arkadan gelen mananın önemine dikkat çekilmiştir.

Bu hitap surenin Mekkî olduğuna delalet eder.

يَتَوَفّٰيكُمْ  yerine  يَتَوَفّٰاني  gelmesi gerekirdi. İltifat vardır. Burada dikkat çekmek ve aklıllarını başlarına almalarını istemek kasdı vardır.

Burada zamir makamında ism-i celâlin zahir olarak tekrar zikredilmesi, ibadet edilecek tek mabudun Allah Teâlâ olduğunu vurgular. 

Bu tekrarda ıtnâb ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

تَعْبُدُونَ - اَعْبُدُ - اَعْبُدُ  ve كُنْتُمْ - اَكُونَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır.

Hüsn-i intihâ ve berâat-i intihâ olduğu söylenebilir.

Burada asıl muhatapların müşrikler olduğu halde bütün insanlara hitabın tercih edilmesi ve başında tenbih harfinin zikredilmesi, tebliği genelleştirmek ve tebliğ konusuna son derece önem verildiğini göstermek içindir. 

Ayette, Allah'tan başkasına ibadeti terk, Allah'a ibadete takdim edilmiştir. Çünkü tahliye, süsleme (tehliye)den önce getir. Nitekim tevhid kelimesinde de böyledir. (Ebüssuûd) 

Dindeki (dinde olan) şüphe, dinin varlığı ve o varlığın Allah kaynaklı olması hususunda kişinin gerçek manada duyduğu şüphedir. İşte bu şüphe, dinin hakikatindeki öze dair kamil bir tasavvurun olmayışı ve inanç temellerindeki delillendirmenin oluşmayışı neticesinde vuku bulur. Dindeki gerçeklik-doğruluk hususundaki şüphe, beraberinde dinin mahiyeti hususundaki (esası,varlığı) şüpheyi getirecektir. Nitekim onlar, eğer dinin özünü kavramış olsalardı, onun doğruluğundan şüpheye düşmeyeceklerdi. (Âşûr)

 وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَۙ

لَٓا اَعْبُدُ  cümlesine atfedilen cümle müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlenin müsnedi olan  اُمِرْتُ  fiili meçhul bina edilerek, mef’ûle dikkat çekilmiştir. Müsned konumundaki mazi fiil hudûs, sebat, temekkün ve istikrar ifade eder.

Masdar harfi  اَنْ  ve  اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ  cümlesi, masdar tevilinde takdir edilen  ب  harfi ile birlikte  اُمِرْتُ  fiiline müteallıktır.

وَاَنْ اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفاًۚ 

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  اَنْ  tefsiriyyedir.  اَقِمْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir.

وَجْهَكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لِلدّ۪ينِ  car mecruru  اَقِمْ  fiiline müteallıktır. 

حَن۪يفاًۚ  kelimesi  اَقِمْ ’deki  failin hali olarak fetha ile mansubdur. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazfedilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim).

(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ

وَ  atıf harfidir.  لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.  تَكُونَنَّ  fetha üzere mebni nakıs muzari fiildir. Fiilin sonundaki nun, tekid ifade eden nûn-u sakiledir.

تَكُونَنَّ ’nin ismi müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Tekid nunları bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ  car mecruru  تَكُونَنَّ ’nin mahzuf haberine müteallıktır. Cer alameti  ى  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiyye, ba’z, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel/karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. Burada ba’z (yani bir kısmı) manasındadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الْمُشْرِك۪ينَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاَنْ اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفاًۚ 

وَ  atıf harfi,  اَنْ, tefsiriyyedir. Tefsir harfinin dahil olduğu cümle masdar teviliyle  لَٓا اَعْبُدُ  cümlesine atfedilmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

اَنْ  masdar harfi emir fiilin önüne gelerek manayı masdara çevirir. Temel cümleye “...diye” şeklinde bağlanır.

Bu ayette bedî’ sanatlardan istitbâ sanatı vardır. İstitbâ‘, birbirine tâbi, bağlı ve iç içe iki övgü unsuru arasında olur. Övgünün peşinden yerginin, yerginin peşinden de övgünün getirilmesi caiz değildir. (Dr. Mustafa Aydın, Arap Dili Belâgatında Bedî’ İlmi ve Sanatları.)

اَنْ ’in sılası emir sıygası ile anlatılmıştır, maksatta ikisi (haber veya talep) arasında fark yoktur. Çünkü gaye onun masdar manasını içeren şeye bağlanmasıdır ki ona delalet etsin. Bütün fiil sıygaları öyledir, ister haber ister talep olsun. (Beyzâvî)

اَقِمْ وَجْهَكَ  ibaresi istiaredir. Bununla kastedilen, “Dinin üzerinde dosdoğru ol, yolunda daim ve sabit ol.” anlamıdır. İfadede özellikle  وَجْهَكَ ’in zikredilmesi, insanın bütününün hedeflenen cihete doğru yönelişi ancak yüzü ile bilindiği içindir. Yine  اَقِمْ وَجْهَكَ  ile kastedilen -Allahu a’lem- “Onu, cihetinden asla sapmadan daima kıble olan Kâbe yönüne doğrult.” şeklinde (gerçek manada) olması da caiz olabilir. (Şerîf er-Radî, Kur’an Mecazları) 

Hanef; doğruya yönelmek, cenef ise doğrudan yanlışa yönelmek demektir. (Müfredat)

وَ  harfinin kullanımı çok geniştir. Atfedildiği fiil manasında da kullanılır. (Sîbeveyhi) Yani bu ayetteki  وَ  harfi  أُمِرْتُ  manasındadır. Sırf atıf değil, fiilin tekrarı kastedilmiştir. Sîbeveyhi Kitap’ında  اَنْ  harfi;  وَ  harfinin atfedildiği fiil manasında olduğunu açıklayan tefsir harfi olduğunu söylemiştir. Yani  وأُمِرْتُ بِإقامَةِ وجْهِيَ لِلدِّينِ حَنِيفًا (Yüzümü hanif olan dine çevirmekle emrolundum.) demektir. (Âşûr)  اَقِمْ  fiili de ifal babından muhataba emirdir.

Ayette bahsedilen, “ikâmetu’l-vech” ifadesi, aklı tamamiyle dini talep edip, onu araştırmaya yöneltmekten ibarettir. Çünkü bir şeye alabildiğine bakmak isteyen kimse kendisini az olsun çok olsun hiçbir şeyin ondan çeviremeyeceği bir biçimde yüzünü o şeye doğru yöneltir. Zira o kimse, yüzünü o şeyden çok az olsa dahi çevirdiğinde, o şeyin tam mukabilinde olma hali yok olmuş olur. Bu, tam mukabilinde olma işi batıl ve yok olunca da görme haleldar olur. İşte bundan dolayı, yüzü dine doğru ikame etmenin, aklın tamamıyla dini talep etmeye yöneltilmesinden bir kinaye kılınmış olması güzel ve yerinde olmuş olur. حَن۪يفاًۚ kelimesinin manası, “Tamamıyla ona yönelmiş, onun dışında kalanlardan ise tamamıyla yüz çevirmiş kimse olarak” demektir ki, bu sözün neticesi de tam bir ihlası ve başkasına iltifat etmemeyi gösterir. O halde onun ilk önce “Bana, müminlerden olmam emredilmiştir.” demiş olması, imanın temelini ve aslını elde etmeye, “Ve yüzünü tevhid dinine döndür.” sözü de tamamıyla iman nuruna gark olmaya ve onun dışında kalanlardan da tamamıyla yüz çevirmeye bir işaret olmuş olur. (Fahreddin er-Râzî)

  وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ

Ayetin son cümlesi makabline matuftur. İki cümle arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır. Cümle nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.  كَانَ ’nin dahil olduğu bu isim cümlesinde car mecrurun müteallakı mahzuftur. Bu hazif îcâz-ı hazif sanatıdır.

تَكُونَنَّ  fiilinin sonundaki nun, tekid içeren nûn-u sakiledir.

وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَۚ

Fiil cümlesidir. وَ  atıf harfidir. لَا  nehiy harfi olup olumsuz emir manasındadır.

تَدْعُ  illet harfinin  hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انت ’dir. 

مِنْ دُونِ  car mecruru müşterek ism-i mevsûlun mahzuf haline müteallıktır.  اللّٰهِ  lafza-i celâli, muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا, mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يَنْفَعُكَ  cümlesidir. Îrabtan mahalli yoktur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَنْفَعُكَ  merfû muzari fiildir.

Muttasıl zamir  ك  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

لَا يَضُرُّكَ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la makabline matuftur. 

 فَاِنْ فَعَلْتَ فَاِنَّكَ اِذاً مِنَ الظَّالِم۪ينَ

ف  istînâfiyyedir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezm eder. 

فَعَلْتَ  şart fiili olup sükun üzere mebni mazi fiildir. Mahallen meczumdur. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. 

eder. 

كَ  muttasıl zamiri  اِنَّ ’nin ismi olarak mahallen mansubdur.  

اِذَا  cevap harfidir. 

مِنَ الظَّالِم۪ينَ  car mecruru  اِنَّ ’nin mahzuf haberine mütealllıktır. Cer alameti  ى ’dir. Çünkü cemi müzekker isimler harfle îrablanırlar. 

الظَّالِم۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  ظلم  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَۚ 

Ayet önceki ayetteki  أقم  cümlesine veya daha önceki ayetteki …قل يأيّها الناس  cümlesine matuftur. وَ ’ın istinafiye olmasıda caizdir. 

Cümle nehiy üslubunda talebî inşâî isnaddır.

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  izafeti, gayrının tahkiri içindir.

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  tabirinin Allah'tan gayrı ve Allah'la beraber olmak üzere iki manası vardır. (Medine Balcı, Dergâhü’l Kur’an, c. 8, s. 723)

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Mef’ûl konumunda olan  müşterek ism-i mevsûlün sılası  لَا يَنْفَعُكَ  cümlesi, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  

Cenab-ı Hakk, ayetin sonunda “Eğer böyle yaparsan o takdirde şüphesiz ki sen kendine yazık etmişlerden olursun.” buyurmuştur. Bu, “Şayet sen, menfaat ve zararı, Allah’tan başkasından beklemekle meşgul olursan zalimlerden olursun.” demektir. Çünkü zulüm, bir şeyin olması gereken yerden başka bir mevkiye konulması demektir. Şu halde hakkın dışında kalanlar, tasarrufta bulunmaktan uzak olunca tasarrufun hakk’ın dışındaki varlıklara mal edilmesi, bir şeyi olması gereken yerden başka bir yere koymak olur ki bu da zulümdür. (Fahreddin er- Râzî)

يَنْفَعُكَ  ve  يَضُرُّكَ  kelimeleri arasında tıbâk-ı îcab sanatı vardır.

مِنْ دُونِ اللّٰهِ  ifadesi  تَدْعُ  fiiliyle mef’ûlu arasında itiraz olarak gelmiştir. Bunda Allah’a duaya teşvik manası da idmâc edilmiştir. (Âşûr)

 فَاِنْ فَعَلْتَ فَاِنَّكَ اِذاً مِنَ الظَّالِم۪ينَ

فَ  istînâfiyyedir. Cümle şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart cümlesi  فَعَلْتَ, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Şartın cevabı olan  فَاِنَّكَ اِذاً مِنَ الظَّالِم۪ينَ  cümlesi ise  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.

Cevap harfi  اِذاً, burada amel etmemiştir.

فَاِنْ فَعَلْتَ [Yapacak olursan…] yani Allah’tan başka sana fayda ve zarar vermeyecek varlıklara dua edersen -Yapmak fiili (فَعَلْتَ), dua etmekten kinaye olarak kullanılmış olmaktadır. فَاِنَّكَ اِذاً مِنَ الظَّالِم۪ينَ  [O zaman şüphesiz sen de zalimlerden olursun!]  اِذاً  ِkelimesi, şart cümlesinin cezası ve mukadder bir sualin cevabıdır. Sanki soru soran biri putlara tapmanın doğurduğu sonucu sormuştur. Böyle biri zalimlerden kılınmıştır; çünkü şirkten daha büyük zulüm yoktur. (Keşşâf)