ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُخْز۪يهِمْ وَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَٓاءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تُشَٓاقُّونَ ف۪يهِمْۜ 

ثُمَّ  hem zaman açısından hem de rütbe (bir mertebeden bir mertebeye geçiş)  açısından terahi ifade eder. (Âşûr)

Matuf ile matufun aleyh arasında hem sıra olduğunu hem de fiillerin meydana gelişi arasında uzun bir sürenin bulunduğunu gösterir. Süre bakımından  فَ  harfinin zıttıdır.  ثُمَّ  ile yapılan atıfta matuf ile matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَوْمَ  zaman zarfı  يُخْز۪يهِمْ  fiiline müteallıktır.  الْقِيٰمَةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  يَوْمَ  hem cümleye hem de tek kelimeye (müfrede) muzâf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُخْز۪يهِمْ  fiili  ي  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

Muttasıl zamir  هِمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

وَ  atıf harfidir.  يَقُولُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

Mekulü’l-kavli,  اَيْنَ شُرَكَٓاءِيَ ‘dir.  يَقُولُ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

اَيْنَ  istifham ismi mahzuf mukaddem habere müteallıktır.

شُرَكَٓاءِيَ  muahhar mübteda olup mukadder damme ile merfûdur. Mütekellim zamiri  ي  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  شُرَكَٓاءِيَ ‘nin sıfatı olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  كُنْتُمْ ’un dahil olduğu isim cümlesidir.   

كُنْتُمْ  sükun üzere mebni nakıs fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

تُمْ  muttasıl zamiri  كُنْتُمْ ’un ismi olarak mahallen merfûdur.  تُشَٓاقُّونَ  fiili  كُنْتُمْ ’un haberi olarak mahallen mansubdur.

تُشَٓاقُّونَ  fiili  نَ ‘nun sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur. 

ف۪يهِمْ  car mecruru  تُشَٓاقُّونَ  fiiline müteallıktır. 

شُرَكَٓاءِيَ  kelimesi sıfat-ı müşebbehe kalıbındandır.

Sıfat-ı müşebbehe, benzeyen sıfat demektir. İsm-i faile benzediği için bu adı almıştır. İsm-i failin ifade ettiği anlam geçici olduğu halde sıfat-ı müşebbehenin ifade ettiği anlam kalıcıdır. İsm-i fail değişen ve yenilenen vasfa delalet eder. Sıfat-ı müşebbehe sürekli ve sabit vasfa delalet eder. Bu süreklilik ve sabitlik az veya çok, bazen de sonsuza kadar devam eder. Geniş zamana delalet eder. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يُخْز۪يهِمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  خزي ’dir.

İf’al babı  فَ  ile  tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder.

تُشَٓاقُّونَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  شقق ’dir.

Mufâale babı fi ile  müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar.

Müşareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

قَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالسُّٓوءَ عَلَى الْكَافِر۪ينَۙ

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ , fail olarak mahallen merfûdur. İsm-i mevsûlun sılası  اُو۫تُوا الْعِلْمَ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur.

اُو۫تُوا  damme üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı naib-i fail olup mahallen merfûdur.

الْعِلْمَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

Mekulü’l-kavl  اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ ‘dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubtur. 

اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.

الْخِزْيَ  kelimesi  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubdur.  الْيَوْمَ  zaman zarfı,  الْخِزْيَ ‘ye müteallıktır.

السُّٓوءَ  kelimesi atıf harfi وَ ‘la  الْخِزْيَ ‘ye matuftur.

عَلَى الْكَافِر۪ينَ  car mecruru  اِنَّ ‘nin mahzuf haberine müteallıktır.  الْكَافِر۪ينَ ‘nin cer alameti  ى ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanırlar.  

الْكَافِر۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  كفر  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُخْز۪يهِمْ وَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَٓاءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تُشَٓاقُّونَ ف۪يهِمْۜ 

Ayet,  ثُمَّ  ile  قَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ  cümlesine atfedilmiştir. 

ثُمَّ , rütbeten terahi içindir. Çünkü ahiret azabı, elde edilen dünya nimetleri yanında çok fazladır. (Âşûr)

İlk cümle müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

الْقِيٰمَةِ ’nin muzâfı olan zaman zarfı  يَوْمَ , siyaktaki önemine binaen amili  يُخْز۪يهِمْ ’a, takdim edilmiştir. Çünkü ebedi yaşamdaki azap muhatap için çok korkutucudur. (Âşûr)

Müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelam olan …وَيَقُولُ  cümlesi, makabline matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır.  وَيَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli …اَيْنَ شُرَكَٓاءِيَ الَّذ۪ينَ , istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İsim cümlesi formunda gelen cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. Mekan zarfı  اَيْنَ , mahzuf mukaddem habere müteallıktır. 

Muahhar mübteda  شُرَكَٓاءِيَ ’nin sıfatı konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası  كُنْتُمْ تُشَٓاقُّونَ ف۪يهِمْۜ  cümlesi,  كان ’nin dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.  كان ’nin haberinin muzari fiil sıygasında cümle olması, hükmü takviye, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade eder.

İstifham üslubunda olmasına rağmen cümle, tahkir, kınama ve ikaz manalarına geldiği için mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

كان ‘nin haberinin muzari fiille gelmesi, geçmişte belirli bir süre devam edip biten eylemler ve  geçmişte mûtat olarak yapılan, âdet haline gelmiş davranışlar  olmak üzere iki manaya delalet eder.  (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde  كَانَ ‘nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

كان ’in haberi muzari fiil olduğunda genellikle devam edegelen maziye, âdet haline gelmiş davranışlara delalet eder.  (Vecih Uzunoğlu, Arap Dilinde  كَانَ ‘nin Fiili ve Kur'an’da Kullanımı, DEÜ İlahiyat Fak. Dergisi Sayı 41)

خْز۪ي , horluk ve hakirlikle beraber olan bir azaptır. Allah Teâlâ bu hor ve hakir olmayı, onlara  اَيْنَ شُرَكَائِىَ الَّذٖينَ كُنْتُمْ تُشَاقُّونَ فٖيهِمْ [Hani, sizin uğurlarında düşman kesildiğiniz ortaklarım…] diyerek tefsir etmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

O ortakların nerede olduğunun sorulması, onların gerçekten gaip olmalarını gerektirmez. Burada batıl ilâhlar ile tapıcıları arasına bir engel konmak gibi bir durum yoktur. Eğer gerçekten ilâh olsalar, kendilerine umut bağlayanlar onlara en çok muhtaç oldukları bir saatte orada olurlardı. Soru, onların hiç olmadıklarını ortaya koymaya yeterlidir. Aslında böyle bir ortaklık iddiasında bulunacak ilâh da yoktur, onların bulunduğu bir yer de yoktur. (Ebüssuûd) (Âşûr)

فٖيهِمْ  izafetindeki  في  mecazen zarfiyyedir yani muzâfı hazf edilmiştir. Meşakkat zatlarda değil manalardadır. Takdir  في إلَهِيَّتِهِمْ  (Onların ilahlıklarında) veya  في شَأْنِهِمْ  (Onların durumunda) şeklindedir. (Âşûr)

 قَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالسُّٓوءَ عَلَى الْكَافِر۪ينَۙ

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâli ittisâldir. Müspet mazi fiil cümlesi olup faide-i haber ibtidai kelamdır.

Fail konumundaki has ism-i mevsûl  لَّذ۪ين ’nin sıla cümlesi  اُو۫تُوا الْعِلْمَ , müspet mazi fiil  sıygasıyla gelmiş faide-i haber ibtidaî kelamdır. Fiil, mef’ûle dikkat çekmek için meçhul bina edilmiştir.

Mazi fiil sebat, temekkün ve istikrar ifade eder.

Müsnedün ileyhin ism-i mevsûlle marife olması o kişilerin bilinen kimseler olduğunu belirtmesi yanında onlara tazim içindir.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli,  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.  الْخِزْيَ ‘nin mübteda olduğu cümlede haberin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. Car mecrur  عَلَى الْكَافِر۪ينَۙ , bu mahzuf habere müteallıktır.

وَالسُّٓوءَ , tezâyüf sebebiyle  الْخِزْيَ ‘ye atfedilmiştir.  الْخِزْيَ , zaman zarfı  الْيَوْمَ ’nin müteallakıdır.

الْخِزْيَ - السُّٓوءَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

الْيَوْمَ  ve  الَّذ۪ينَ ‘nin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

اُو۫تُوا الْعِلْمَ  ve  الْكَافِر۪ينَۙ  kelimeleri arasında îhâm-ı tıbâk sanatı vardır.

اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالسُّٓوءَ عَلَى الْكَافِر۪ينَۙ  [Şüphesiz bugün rezillik ve kötülük] zillet ve azap [kâfirlerin üzerinedir] sözünü söylemelerinin faydası, onlara karşı şamata etmek ve onları daha çok horlamaktır. Bunu hikâye etmesi de işitenlere bir lütuf ve öğüt olması içindir. (Beyzâvî)