وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَۙ

Fiil cümlesidir. وَ  istinâfiyyedir.  اَوْحٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. رَبُّكَ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اِلَى النَّحْلِ  car mecruru  اَوْحٰى  fiiline müteallıktır. 

اَنِ  tefsiriyyedir.  اتَّخِذ۪ي  fiili  نَ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Muttasıl zamir  ي  fail olarak mahallen merfûdur.

مِنَ  harf-i ceri teb’izdir. 

مِنَ الْجِبَالِ  car mecruru  اتَّخِذ۪ي  fiiline müteallıktır.  بُيُوتاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. مِنَ الشَّجَرِ  car mecruru atıf harfi  وَ ’la  مِنَ الْجِبَالِ ’ye matuftur. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ile matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مَا  müşterek ism-i mevsûl,  مِنَ  harf-i ceriyle birlikte  مِنَ الْجِبَالِ ’ye matuftur. İsm-i mevsûlün sılası  يَعْرِشُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.

يَعْرِشُونَ  fiili  نَ ’un subutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

اتَّخِذ۪ي  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  أخذ ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَۙ

وَ  istînâfiyyedir. Ayet, mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin izafet formunda gelmesi veciz ifade kastının yanında, Hz. Peygambere şan ve şeref ifade eder. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Tefsiriyye veya masdar harfi  اَنِ  ve akabindeki …اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً  cümlesi, vahyi açıklamaktadır. Takdir edilen  ب  harfiyle birlikte  اَوْحٰى  fiiline müteallıktır. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh Usulü, s. 558-559)

أنْ  tefsiriyyedir. İstiare-i temsiliyye için terşîh ifade eder. (Âşûr)

Cümledeki car mecrurlar مِنَ الشَّجَرِ  ve  مِمَّا , emir fiil  اتَّخِذ۪ي ‘ye müteallık olan  مِنَ الْجِبَالِ  matuftur.  مِنَ  harfiyle birlikte  اتَّخِذ۪ي  fiiline müteallık olan müşterek ism-i mevsûlün sılası olan  يَعْرِشُونَۙ , muzari fiil sıygasında gelerek teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

بُيُوتاً ’deki tenvin nev ve tazim ifade eder.

مِنَ الْجِبَالِ ’deki  مِنَ , teb'iz içindir. (Muhyiddin Derviş) Bu konuda farklı görüşler zikredilmiştir.

İnsanların evlerinde yerleşmiş ve insanların mülkiyetinde bulunan arılar: Birincisi, “Dağlardan, ağaçlardan... evler edinin.” ifadesi  ile  ikincisi de “... onların kurdukları çardaklardan evler edinin.” ifadesi ile anlatılmıştır. Bu çardaklar, arıların petekleridir. Buna göre eğer “Bu ayetteki  مِنَ  harf-i cerlerinin manası nedir? Bunun yerine  في  harf-i ceri kullanılmalı değil miydi?” denilirse biz deriz ki: “Bununla ‘ba'diyet (kısmîlik)’ manası ile o arıların evlerinin, her dağ ve her ağaçta yapılmaması, aksine menfaatlerine uygun ve kendilerine münasip yerlerde yapılması kastedilmiştir.” (Fahreddin er-Râzî)

الجِبالِ  ve ona matuf olan şeylerin başına gelen  مِنَ  harfi  في  manasındadır.  مِنَ  harfinin aslı ibtidaiyyedir. Burada zarf manasındaki  في  yerine gelmiştir. Çünkü arılar yuvalarını dağların oyuklarına, ağaç dallarına veya ağaç saplarına değil kendilerine özel olarak bina ederler. (Âşûr)

Cenab-ı Hak,   وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ  [Rabbin bal arasına ilham etti.] buyurmuştur. Arapça’da “ilham etmek” manasında  وحي  ve  أوحي  fiilleri kullanılır. Allah Teâlâ’nın, bal arısına ilham etmesi ise arıların içlerinde, bütün insanların akıllarının anlamaktan aciz kaldığı o enteresan (bal üretme) işini yerleştirmesi demektir. Vahiy, diğer canlılar (hayvanlar) hakkında da ilham manasına gelir.

اَنِ اتَّخِذ۪ي  ibaresi;  بأن اتخذي  demektir (اَنِ  mastariyedir).

اَنِ ’in müfessire olması da caizdir, çünkü vahyetmede söyleme manası vardır.

Zamirin müennes olması mana itibariyledir, çünkü  النَّحْلِ  müzekkerdir.

[Dağlardan, ağaçlardan ve insanların kurduğu çardaklardan] ibaresinde bazı manasına  مِنَ  kullanmıştır, çünkü arılar bütün dağlara, bütün ağaçlara, bütün asma veya çatılara ve her yere yuva yapmaz. Bal üretmek için yaptığı şeye  بُيُوتاً  (ev) denilmesi, insanın evine benzetildiği içindir. Çünkü onda öyle güzel sanat ve öyle doğru taksim vardır ki usta mühendisler ancak aletlerle ve ince araştırmalarla yapabilirler. Belki de buna dikkat çekmek için onu zikretmiştir.  ي ’den dolayı  ب ’nin kesri ile  بِيوتاً  de okunmuştur. (Beyzâvi)

[Senin Rabbin vahyetti.] ibaresinde tecrîd sanatı vardır.

مِنَ ‘lerin tekrarında cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

جِبَالِ  -  شَّجَرِ  ve  بُيُوتاً  -  يَعْرِشُونَۙ  kelime grupları arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

67-68 ayetlerdeki;  يَعْقِلُونَ  [Düşünüyorlar] ile  يَعْرِشُونَۙ  [Çardak yapıyorlar] cümlelerinde lüzum ma la yelzem sanatı vardır. 

يَعْرِشُونَۙ  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)