اِذْ اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَٓا اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً 

اِذْ  zaman zarfı,  عَجَباً ’e müteallıktır.

إِذْ : Yalnız cümleye muzâf olan zaman zarfıdır.

a. (  إِذْ  ) mef’ûlun fih, mef’ûlun bih, mef’ûlun leh olur.

b. (  إِذْ  )’den sonra muzari fiil veya isim cümlesi gelirse gelecek zaman ifade eder.

c. (  بَيْنَا  ) ve (  بَيْنَمَا  )’dan sonra gelirse mufâcee (sürpriz) harfi olur. Bu durumda zarf (zaman bildiren isim) değil harf olur.

d. Sükûn üzere mebnîdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوَى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

اَوَى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir.  الْفِتْيَةُ  fail olup lafzen merfûdur.

اِلَى الْكَهْفِ  car mecruru,  اَوَى  fiiline müteallıktır.  اِلٰى  harf-i ceri mecruruna yönelme, intiha, tahsis, musahabe, zaman zarfı, mekân zarfı gibi manalar kazandırabilir. Burada yönelme manasında gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

قَالُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı, fail olup mahallen merfûdur. 

Mekulü’l-kavli,  رَبَّنَٓا اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ’dir.  قَالُٓوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.  

Nida harfi mahzuftur. Münada olan  رَبَّ , muzâftır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. Münada alem ise veya mütekellim ya’sına muzâfsa yahut nida edilen, nida edenin yakınında bulunursa nida harfi hazf edilebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Nidanın cevabı  اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً ’dır.  ءَاتِنَا  illet harfinin hazfiyle mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Mütekellim zamiri  نَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مِنْ لَدُنْكَ  car mecruru  رَحْمَةً ’in mahzuf haline müteallıktır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiye, ba’z, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel – karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. Burada ibtidaiyye manasında gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَداً

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  هَيِّئْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

لَنَا  car mecruru  هَيِّئْ  fiiline müteallıktır.  مِنْ اَمْرِنَا  car mecruru  هَيِّئْ  fiiline müteallıktır. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  مِنْ  harf-i ceri mecruruna ibtidaiye, ba’z, tebyin, karşılaştırma, zaid, sebep, bedel-karşılık, iki şeyi birbirinden ayırt etmek gibi manalar kazandırabilir. Burada ibtidaiye manasında gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

رَشَداً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

هَيِّئْ  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  هيأ ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

اِذْ اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَٓا اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَداً

Mütekellim Allah Teâlâ, muhatap Hz. Peygamberdir. 

Cümleye muzâf olan zaman zarfı  اِذْ , takdiri اذكر (hatırla) olan mahzuf fiile müteallıktır.

اِذْ ’in önceki ayetteki  عَجَباً ’e müteallık olduğu da söylenmiştir.

Müspet mazi fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelam olan  اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ  cümlesi  اِذْ ’in muzâfun ileyhidir.

Aynı üsluptaki  قَالُوا رَبَّنَٓا اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً  cümlesi,  فَ  harfiyle makabline atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالُوا  fiilinin mekulü’l-kavli olan  رَبَّنَٓا اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً  cümlesi, nida üslubunda, talebî inşâî isnaddır. 

مِنْ  harf-i cerinin manası ibtidaiyedir.  لَدُنْ  kelimesi ise  عِنْدَ  manasındadır. (Âşûr)

رَبَّـنَا  izafeti mütekellimin Allah’ın rububiyet sıfatına sığınma isteğine, nida harfinin hazfi mütekellimin münadaya yakın olma isteğine işarettir. 

Nidanın cevabı olan  اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Aynı üsluptaki  وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَداً  cümlesi,  وَ  harfiyle nidanın cevabına  atfedilmiştir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Birbirine hükümde ortaklık nedeniyle atfedilmiş bu iki cümle emir üslubunda gelmiş olmalarına rağmen, dua maksadıyla söylendikleri için vaz edildikleri anlamın dışına çıkmışlardır. Bu nedenle her ikisi de mecâz-ı mürsel mürekkebdir.

Emir ve Nehiylerin Aciliyet İfade Edip Etmeme Durumları: 

- Emirler aciliyet veya tehir ifade etmezler. Sadece bir şeyin yapılmasını isterler.

- Nehiyler aciliyet ifade ederler. Yasaklanan şeyden hemen uzaklaşılmasını isterler. (Hasan Karakaya, Fıkıh Usulü, s. 558-559)

مِنْ اَمْرِنَا  sözündeki  مِنْ  harf-i ceri ibtidaiyye manasındadır. (Âşûr)

Veciz ifade kastına matuf  لَدُنْكَ  izafeti, Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  لَدُنْ  için tazim ifade eder.

رَشَداً  ve  رَحْمَةً  kelimelerindeki tenvin, kesret, nev ve tazim içindir.

الْفِتْيَةُ  çoğul kalıbı, cemi kıllet kalıbıdır.  فتيان  değil de  الْفِتْيَةُ  şeklinde gelen bu kalıptan gençlerin sayısının 9’dan fazla olmadığı anlaşılır.

مِنْ اَمْرِنَا رَشَداً  ibaresindeki  مِنْ  harfinde tecrid sanatı vardır. Tıpkı  رَاَيْتُ مِنْكَ اَسَدًا  (Senden bir aslan gördüm) sözünde olduğu gibi. Ya da bütün işimizi doğruluk eyle manasındadır.  تْهَيئ, bir şeyi hazır hale getirmektir. (Beyzâvî)

قَالُوا  kelimesinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)