قَالَ لَهُ مُوسٰى هَلْ اَتَّبِعُكَ عَلٰٓى اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً

Fiil cümlesidir. قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir.  لَهُ  car mecruru  قَالَ  fiiline müteallıktır.

مُوسٰى  kelimesi  قَالَ  fiilinin failidir. Gayri munsariftir. Çünkü kendisinde hem alemlik (özel isim olma vasfı) ve hem de ucmelik vasfı (yani Arapça olmama vasfı) bulunmaktadır.

Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir.

Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsarif kısma girer. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

Mekulü’l-kavli,  هَلْ اَتَّبِعُكَ ‘dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur.

هَلْ  istifham harfidir.  اَتَّبِعُكَ  damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنا ’ ‘dir.

Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel,  كَ  zamirinin mahzuf haline müteallık olup mahallen mecrurdur. Takdiri;  مثابرا على تعلّمن (Bana öğretmende sabırlı olarak) şeklindedir.

تُعَلِّمَنِ  mansub muzari fiildir. Sonundaki  نِ  vikayedir. Esre ise mahzuf mütekellim zamirinden ivazdır. Hazf edilen  يَ  ise mef‘ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

Burada bir  ي  harfinin mahzuf olduğuna işaret etmek için fiilin sonunda bulunan  نِ  harfinin harekesi esre gelmiştir. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl,  مِنْ  harf-i ceriyle birlikte  تُعَلِّمَنِ  fiiline müteallıktır. İsm-i mevsûlun sılası  عُلِّمْتَ رُشْداً ‘dir. Îrabdan mahalli yoktur.

عُلِّمْتَ  sükun üzere mebni, meçhul mazi fiildir. Muttasıl zamir   تَ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

رُشْداً  kelimesi  تُعَلِّمَنِ  fiilinin ikinci mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur.    

اَتَّبِعُكَ  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi تبع  ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

تُعَلِّمَنِ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  علم ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

قَالَ لَهُ مُوسٰى هَلْ اَتَّبِعُكَ عَلٰٓى اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً

Ayet, istînâfiyye olarak fasılla gelmiştir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Musa (as)’ın sözleri devam etmektedir.  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  هَلْ اَتَّبِعُكَ عَلٰٓى اَنْ تُعَلِّمَنِ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Mecrur mahaldeki  اَنْ  masdar harfi ve akabindeki  تُعَلِّمَنِ  cümlesi, masdar teviliyle عَلٰٓى  harf-i ceriyle birlikte  كَ  zamirinin mahzuf haline müteallıktır. 

تُعَلِّمَنِ  fiilinin sonundaki mef'ûl olan  ي  hazf edilmiştir. Sonundaki nûn-u vikayenin    esresi  ي ‘den ivazdır. Bu hazfin sebebi, Musa (as)’ın, Hızır (as)’la karşılaştığı andaki heyecanına işaret etmek olabilir.

مِنْ  harf-i ceri nedeniyle mecrur mahaldeki  مَّا  müşterek ism-i mevsûlu,  تُعَلِّمَنِ  fiiline müteallıktır. Sılası  عُلِّمْتَ رُشْداً  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafat, S.107) 

عُلِّمْتَ  fiili, meçhul bina edilmiştir. Meçhul bina edilen fiillerde mef’ûle dikkat çekme kastı vardır. Çünkü malum bina edildiğinde mef'ûl olan kelime meçhul binada naib-i fail olur.

Mef’ûl olan  رُشْداً ’deki tenvin, tazim ifade eder.

عُلِّمْتَ  ve  تُعَلِّمَنِ  fiilleri  تفعيل  babındadırlar. تفعيل  babı fiile kesret, sayruret, kabul, yönelmek gibi anlamlar katar. Ayrıca fiile, iki mef'ûl alabilme imkânı sağlar.

تُعَلِّمَنِ - عُلِّمْتَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

[Hz. Musa'nın, Sana tabi olabilir miyim?] ifadesi sırf hocası o fiili yaptığı için hocasının yaptığı fiillerinin benzerini yapma hususunda ona tabi olacağına delalet eder ki bu da öğrenimde bulunan kimsenin ta baştan hocasına teslim olması, münazaa ve itirazları bırakması gerektiğine delalet eder. Bu öğrenme işinde ona tabi olmadan dolayı, ondan herhangi bir şeyi istememiştir. Buna göre sanki o, ‘’Ben senden, sana bu ittibama mukabil, mal ve makam istemiyorum. Benim maksadım, sadece ilim talep etmektir" demek istemiştir.

Hz. Musa'nın,  اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً  [sana öğretilen ilimden] ifadesi, o ilmi ona, Allah'ın öğrettiğini itiraf etmedir. (Fahreddin er-Râzî)

اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً [Sana öğretilen yol gösterici ilimden] Doğru ilimdir ki hayra isabet eden demektir. Başkasından dinde şart olmayan bir şeyi öğrenmesi onun peygamberliğine aykırı değildir. Çünkü peygamberin, dinin aslı ve fer'i ile ilgili şeylerde gönderildiği kimselerden daha bilgili olması istenir, yoksa her şeyde değil. Musa da bu hususta tevazu ve edebe riayet etti; kendini cahil yerine koydu, ona tabi olması için izin istedi ve ondan kendisini irşat etmesini ve Allah’ın ona özel olarak verdiği ilimden öğretmekle ihsanda bulunmasını istedi. (Beyzâvî)

Rüşd; hayrı, doğru yolu bulmaktır. Bu sözde alime karşı alçak gönüllülüğün gereğine ve ilim tahsilinden esas maksadın rüşdü kazanmak olduğuna ve ilim öğrenmede gönül alçaklığı, edep, nezaket, ardına düşme ve hizmetin şart olduğuna delalet vardır. (Elmalılı)