اٰتُون۪ي زُبَرَ الْحَد۪يدِۜ حَتّٰٓى اِذَا سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُواۜ 

Fiil cümlesidir.  اٰتُون۪ي  fiili  ن۪ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. زُبَر  ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır.  الْحَد۪يدِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  

حَتّٰٓى  gaye bildiren cer harfidir.  حَتّٰٓى  edatı 3 şekilde kullanılabilir: 

1) Harf-i cer olarak  2) Başlangıç edatı olarak  3) Atıf edatı olarak kullanılır. Burada başlangıç edatı olarak kullanılmıştır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

(إِذَا): Cümleye muzâf olan zarflardandır. Kendisinden sonra gelen muzâfun ileyh cümlesi aynı zamanda şart cümlesidir. 

(إِذَا) dan sonraki şart cümlesinin, fiili, mazi veya muzari manalı olur. Cevabı ise umumiyetle muzari olur, mazi de olsa muzari manası verilir: 

a) (إِذَا)  fiil cümlesinden önce gelirse, zarf (zaman ismi); isim cümlesinden önce gelirse (mufâcee=sürpriz) harfi olur.

b) (إِذَا)’nın cevap cümlesi, iki muzari fiili cezm edenlerin cevap cümleleri gibi mazi, muzari, emir, istikbal, isim cümlesi... şeklinde gelir. Cevabın başına (ف)’nın gelip gelmeme durumu, iki muzari fiili cezm edenlerle aynıdır. (Bk. Meczum muzariler, Cümle Kuruluşu, s. 114, 118)

c) Sükun üzere mebnidir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

سَاوٰى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  سَاوٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.  بَيْنَ  mekân  zarfı,  سَاوٰى  fiiline müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır. 

الصَّدَفَيْنِ  muzâfun ileyh olup müsenna olduğu için  ي  ile mecrurdur.

فَ  karinesi olmadan gelen  قَالَ  cümlesi şartın cevabıdır.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.  

Mekulü’l-kavli,  انْفُخُوا ’dur.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

انْفُخُوا  damme üzere mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

 حَتّٰٓى اِذَا جَعَلَهُ نَاراًۙ قَالَ اٰتُون۪ٓي اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراًۜ

حَتّٰٓى  gaye bildiren cer harfidir. 

اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

جَعَلَهُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

جَعَلَهُ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. 

Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

نَاراً  kelimesi  جَعَلَهُ  fiilinin  ikinci mef’ûlün bihi olup fetha ile mansubdur.

فَ  karinesi olmadan gelen  قَالَ  cümlesi şartın cevabıdır. قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir.  

Mekulü’l-kavli,  اٰتُون۪ٓي اُفْرِغ ’dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

اٰتُون۪ٓي  fiili  ن۪ ’un hazfıyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

فَ  karinesi olmadan gelen  اُفْرِغْ  fiili mukadder şartın cevabıdır. Takdiri; إن تأتوني قطرا أفرغه عليه (Bana bir parça getirirseniz üzerine dökün.) şeklindedir.

اُفْرِغْ  meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.  عَلَيْهِ  car mecruru  اُفْرِغْ  fiiline müteallıktır.

قِطْراً  kelimesi  اٰتُون۪ٓي  fiilinin ikinci mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubdur.

اٰتُون۪ي زُبَرَ الْحَد۪يدِۜ حَتّٰٓى اِذَا سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُواۜ 

Mütekellim Zülkarneyn, muhatap Yecüc ve Mecüc’den muzdarip karye halkıdır.

Zülkarneyn’in sözlerinin devamı olan bu ayet, fasılla gelmiş isti’naf cümlesidir. 

Ayetin ilk cümlesi  اٰتُون۪ي زُبَرَ الْحَد۪يدِۜ , emir üslubunda, talebî inşâî isnaddır.

زُبَرَ  kelimesi  زُبْرَ ’nin çoğuludur. زُبْرَ , büyük demir parçası demek olup Kamus'ta zikredildiği üzere örs manasına da gelir. Yani ‘’demir aletler ve takımlar ile demir kütlelerini, demir cinslerini getiriniz dedi’’, getirdiler. (Elmalılı)

حَتّٰٓى  gaye ve cer harfi,  اِذَا , şart manalı zaman zarfıdır.  اِذَا ’nın muzâfun ileyhi olan şart cümlesi  سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şartın cevabı olan  قَالَ انْفُخُواۜ  cümlesi de aynı üslupta gelmiştir.  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  انْفُخُواۜ , emir üslubunda talebî inşaî isnaddır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda gelmiş, faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

اِذَا  harfi de manen ve lafzen mazi fiilin başına gelebilir. Burada ise istimrar ifadesi için mazi fiilin başına gelmiştir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

زُبَرَ الْحَد۪يدِ  tabiri ‘demir blokları ve parçaları’ demektir. (Fahreddin er-Râzî)

حَتّٰٓى اِذَا سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ  sözü, öncesindeki lafzın hazfedildiğine işaret eder. Takdiri, “Demir çubukları ona getirdiler, onları dizdi ve iki yamacın arasını birleştirinceye kadar buna devam etti.” şeklindedir. Burada îcaz-ı hazif vardır. (Âşur)

 حَتّٰٓى اِذَا جَعَلَهُ نَاراًۙ قَالَ اٰتُون۪ٓي 

حَتّٰٓى  gaye ve cer harfi,  اِذَا , şart manalı zaman zarfıdır.  اِذَا ’nın muzâfun ileyhi olan şart cümlesi  سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şartın cevabı olan  قَالَ اٰتُون۪ٓي  cümlesi de aynı üslupta gelmiştir.  قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli  اٰتُون۪ٓي  şeklinde emir üslubunda talebî inşaî isnaddır.

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, şart üslubunda gelmiş, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

جَعَلَهُ نَاراًۙ  [Onu bir ateş yaptı.] cümlesinde teşbih-i beliğ vardır. Sıcaklık ve şiddetli kırmızılık hususunda onu ateş gibi yaptı demektir. Benzetme edatı ve benzetme yönü ibareden kaldırılmış, böylece teşbih-i beliğ olmuştur. (Safvetü’t Tefasir)

اٰتُون۪ٓي  , حَتّٰٓى  , اِذَا  , قَالَ  kelimelerinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır. 

اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراًۜ

Mukadder şartın cevabı olan cümle müspet muzari fiil sıygasında gelmiştir. Mahzuf şartın takdiri  إن تأتوني قطرا  [Bana bir parça getirirseniz…] şeklindedir. Îcaz-ı hazif vardır.

Mahzuf şart ve mezkûr cevap cümlelerinden oluşmuş terkip şart üslubunda haberî isnaddır.

اُفْرِغْ  cümlesini, talebin cevabı olarak kabul eden alimler de vardır.

قِطْراً  kelimesi, bakır eriyiğine denir; zira o, sıvı olup akar. Bu kelime  اُفْرِغْ  (üfleyeyim) fiilinin mef'ûlü olarak mansubdur ve takdiri de “Bana bakır eriyiği getirin de o bakır eriyiğini o demir parçalarının üzerine dökeyim.” şeklindedir. Ancak, birinci “demir eriyiği” kelimesi, ikincisi kendisine delalet ettiği için hazf edilmiştir. (Fahreddin er-Râzî)

Sonraki ifadelerden anlaşıldığı için önceki cümleden  قِطْراًۜ  kelimesinin hazf edilişi ihtibâk sanatıdır.

İhtibâk bir belagat terimi olarak; “İkinci cümlede benzeri zikredilen kelime veya ifadenin birinci cümleden, birinci cümlede benzeri zikredilenin de ikinci cümleden hazf edilmesi” şeklinde tanımlanır. Buna göre ihtibâk, sözden düşürülmüş olan kelime veya ifadelerin, zikredilen kelime veya ifadeden hareketle tespit edilerek yerine konulmasıdır. (Suyûtî, İtkân, II, 831; Hacımüftüoğlu, İ’câz ve Belâgat Deyimleri, s. 82)