قَالَ اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي يَٓا اِبْرٰه۪يمُۚ 

Fiil cümlesidir.  قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو’dir. Mekulü’l-kavli,  اَرَاغِبٌ ’dir.  قَالَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

Hemze istifham harfidir.  رَاغِبٌ  mübteda olup lafzen merfûdur. Munfasıl zamir  اَنْتَ  ism-i fail olan  رَاغِبٌ ’un faili olarak mahallen merfûdur.  

عَنْ اٰلِهَت۪ي  car mecruru  رَاغِبٌ ’a müteallıktır. Aynı zamanda muzâftır. Mütekellim zamiri  ي muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

يَٓا  nida harfi,  اِبْرٰه۪يمُ  münadadır. Müfred alem olup damme üzere mebni mahallen mansubdur.

رَاغِبٌ  kelimesi sülasisi mücerredi  رغب olan fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

 لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ۬ لَاَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْن۪ي مَلِياًّ

لَ  harfi mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir. 

لَمْ  muzariyi cezm ederek manasını olumsuz maziye çeviren harftir. تَنْتَهِ۬  şart fiili olup illet harfinin hazfıyla meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir. 

لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  لَاَرْجُمَنَّ  fetha üzere mebni muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنا ’dir. Sonundaki  نَّ , tekid ifade eden nûn-u sakiledir. Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

Tekid nunları, bitiştikleri fiile istikbal manası kazandıran bir edatın veya durumun bulunması halinde muzari fiilin sonuna gelirler. (Soru, arz, tekid lamı, ummak, teşvik, nehiy, temenni ve yemin gibi.)

Tekid nûnu çoğu zaman sarih kasem, gizli kasem ve nehiyden sonra gelir. Hal ve istikbal ifade eden muzari fiilin manasını sadece istikbal anlamına hamleder ve bu  ن , َّfiilin üç defa tekidini sağlar. (Kur’an’da Tekid Üslupları ve Çeşitleri Mehmet Altın Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/3)

Şartın cevabı kasemin cevabının delaletiyle mahzuftur.

وَ  atıf harfidir.  اهْجُرْن۪ي  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir. Sonundaki  ن۪  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

مَلِياًّ  zaman zarfı,  اهْجُرْن۪ي  fiiline müteallıktır.

تَنْتَهِ۬  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  نهي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

قَالَ اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي يَٓا اِبْرٰه۪يمُۚ 

İstînâf cümlesi olarak fasılla gelen bu ayetin fasıl sebebi şibhi kemâl-i ittisâldir.

Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي يَٓا اِبْرٰه۪يمُۚ , Hz. İbrahim’in babasının sözleridir. Soru hemzesinin dahil olduğu isim cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüp ve kınama amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

رَاغِبٌ  mukaddem haberdir. İstifham hemzesinin dahil olduğu nekra ismin mübteda olması da caizdir. Munfasıl zamir  اَنْتَ , muahhar mübtedadır.

Car mecrur  عَنْ اٰلِهَت۪ي , mukaddem haber  رَاغِبٌ ’a müteallıktır.  رَاغِبٌ ’un ism-i fail olması, müteallık almasını mümkün kılmıştır.

Bu ayet-i kerimedeki hemze tasavvur hemzesidir. Muhatabın zekâsına güvenerek muadil hazf edilmiştir. Allahu a’lem takdir şöyledir:  اَرَاغِبٌ اَنْتَ عَنْ اٰلِهَت۪ي أمْ رَاغِبٌ فيها (Sen bizim ilahlarımızdan yüz mü çeviriyorsun yoksa onlara rağbet mi ediyorsun?). Tabi bu hemzenin tasdik hemzesi olma ihtimali de vardır. (Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَٓا اِبْرٰه۪يمُۚ  nidası, itiraziyye olarak fasılla gelmiştir. Fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir.  Çeşitli gayelere binaen araya girmiş saplama bir cümle olan itiraz cümleleri ıtnâb babındandır. Ana cümlenin anlamına tesiri yoktur.

İstifham edatı hemze bu ayette, Hz. İbrahim’in putlara tapmaması sebebiyle hayret ifade etmek üzere hakiki anlamından çıkarak belâgî manalarından biri olan taaccüp anlamında kullanılmıştır. 

Beyzâvî, istifhamın bu taaccüp anlamını şöyle ifade eder: “Hz.İbrahim, babasını hak dine davet ederken son derece nazik ve yumuşak bir üslup kullandığı halde babası ona kabalık ve sertlikle cevap verdi ve daveti kabul etmemek için aşırı inat gösterdi. Onun, her sözünün başında  يَٓا اَبَتِ  [Ey babacığım!] ifadesini kullanmasına karşın babası  يا بُنيّ  (Ey oğulcuğum) demedi ve ona adıyla seslendi. Üstelik adını da cümlenin sonunda zikretti. Haberi başa aldı ve soru edatı olan hemzeyi ondan önce getirdi. Bütün bunları putlardan yüz çevirmesini yadırgadığını taaccübî bir ifadeyle ortaya koyma gayesiyle yaptı. Sanki akıllı kimse putlara ibadetten yüz çevirmezmiş gibi. Sonra tehditle şöyle dedi: [‘’Eğer (tanrılarım hakkındaki konuşmandan yahut onlardan yüz çevirmenden) vazgeçmezsen, andolsun seni taşlarım; şimdi uzun bir süre gözüme görünme!’’] (Meryem Suresi, 46)

Dipnot: Hz. İbrahim ve müşrik babası arasında cereyan eden bu diyalog çocukların ana babaya karşı -müşrik de olsalar- nasıl bir tutum içerisinde olmaları gerektiğini göstermesi bakımından önemlidir. Zira Hz. İbrahim babasını irşat ederken her sözüne “babacığım” diye başlamakta, onun ağır ve tehditkâr ifadelerine karşılık ona saygıda asla kusur etmemekte, bütün kötülüklerine rağmeَn  سَلَامٌ عَلَيْكَۚ  diyerek onunla vedalaşmaktadır. 

Filhakika, Bir peygamberin babasının müşrik olamayacağı görüşleri de sabit olduğundan, Âzer’in, Hz. İbrahim’in babası olmayıp baba diye hitap ettiği bir amcası olabileceği düşünülebilir. Âzer’in Hz. İbrahim’e “oğlum/yavrucuğum” diye hitapta bulunmaması da bu görüşe bir karîne teşkil eder. (Tez okumam esnasında hocam Prof. Dr. Nasrullah Hacımüftüoğlu’nun ilave ettiği yorumdur.) (Süleyman Gür, Kâzî Beyzâvî Tefsîrinde Belâgat İlmi ve Uygulanışı, Nahl Suresi 48)

 لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ۬ لَاَرْجُمَنَّكَ 

Mekulü’l-kavle dahil istînâf cümlesidir.  لَ  mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir.  إنْ  şart harfidir. Kasem fiilinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzufla birlikte cümle kasem üslubunda gayr-ı talebî inşâî isnaddır.

Şart cümlesi olan  لَمْ تَنْتَهِ۬  menfi mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

لَاَرْجُمَنَّكَ  cümlesi, mahzuf kasemin cevabıdır.  لَ  ve nun-u sakîle ile tekid edilmiş mazi fiil sıygasında faide-i haber inkârî kelamdır. 

Kasemin cevabının delaletiyle, şartın cevabı hazf edilmiştir. Şartın cevabının hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. 

Mezkur şart ve mukadder cevap cümlesinden oluşan terkip şart üslubunda faide-i haber inkârî kelamdır.

Ebu Müslim (ra) şöyle der: “Bundan kastedilen, taşlayıp öldürmektir. Fakat bu bazan mecazî olarak tard etmek, uzaklaştırmak, kovmak manasında da kullanılır. Babasının bu sözle kovma manasını kastettiğine, onun ‘uzun bir müddet benden ayrıl, git’ şeklindeki sözü de delalet etmektedir.” (Fahreddin er-Râzî) 

وَاهْجُرْن۪ي مَلِياًّ

لَاَرْجُمَنَّكَ  sözüne sebep olan mukadder bir cümleye matuftur. Takdiri; …فاحذرني  (Beni uyar) şeklindedir. Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.