وَيَقُولُ الْاِنْسَانُ ءَاِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ اُخْرَجُ حَياًّ

Fiil cümlesidir. وَ  istînâfiyyedir.  يَقُولُ  merfû muzari fiildir.  الْاِنْسَانُ  fail olup lafzen merfûdur.

Hemze istifham harfidir. اِذَا  şart manalı, cümleye muzâf olan, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

مَا  zaid harftir.  مِتُّ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  مِتُّ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir   تُ  naib-i fail olarak mahallen merfûdur.

لَ  ibtidaiyyedir.  سَوْفَ  gelecek zamana işaret eder. Alimler bu edatı tesvif -erteleme- diye isimlendirmişlerdir. Vaat veya tehdit bulunan yani istenen veya hoşlanılmayan bir fiile delalet eden bir muzari fiilin  başına geldiklerinde tekid-vurgu olurlar.

اُخْرَجُ  damme üzere merfu meçhul, muzari fiildir. Naib-i faili müstetir olup takdiri  انا ‘dir.  حَياًّ  kelimesi hal olup fetha ile mansubdur.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zü-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l-hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde, iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l-hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hal’i sahibu’l-hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اُخْرَجُ  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. 

İf’al babındadır. Sülâsîsi  خرج ’dir.

İf’al babı fiille, tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar.

وَيَقُولُ الْاِنْسَانُ ءَاِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ اُخْرَجُ حَياًّ

وَ , istînâfiyyedir. Müspet muzari fiil cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. Hemze istifham, اِذَا şart manası taşıyan müstakbel zaman zarfıdır. Müteallakı cevap cümlesidir.

Şart üslubunda gelen ayeti istifham üslubunda, talebî inşaî isnaddır. Müspet mazi fiil sıygasındaki cümleye dahil olan  مَا , tekid ifade eden zaid harftir.

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen alay ve inkâr kastı taşıdığı için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

Şartın, takdiri  أبعث  (yeniden dirilme) olan cevabı mahzuftur. Bu takdire göre şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Tefsiriyye olarak fasılla gelen  لَسَوْفَ اُخْرَجُ حَياًّ  cümlesi, ibtidaiyye lâm’ı ve istikbal harfi  سَوْفَ  ile tekid edilmiş, müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber inkarî kelamdır. 

حَياًّ , müekked haldir. Bu ayette mezheb-i kelâmî sanatı vardır.

[Ben öldüğümde mi diriltileceğim?] der. [Bu insan kendisi önceden bir şey değilken onu yaratmış olduğumuzu hatırlamaz mı?] ayetinde yok iken var eden Allah’a, var olduktan sonra tekrar yaratmanın daha kolay olduğunun aklen izahı yapılmaktadır. Yokken ortaya çıkarmak zordur. Allah seni yokken var etmiştir. Var olanın seni tekrar yaratması da mümkündür, denilmektedir. (Hasan Uçar Kur’an-ı Kerim’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

وَيَقُولُ الْاِنْسَانُ [İnsan der] cümlesinde zikr-i umûm irade-i husus vardır. Burada insandan maksat kâfirdir. Çünkü öldükten sonra dirilmeyi inkâr eden odur. (Safvetü’t Tefasir)

Mazi  قالوا  fiili yerine muzari  يَقُولُ  fiilinin tercih edilmesi, bu sapkın sözlerin ve batıl itikadın sürekli tekrarlanacağına işaret etmektedir.

الْاِنْسَانُ  sözüyle kastedilen, hususiyetle ba’s gününü kabul etmeyen kâfirlerdir. Her halükârda böyle bir konumda  الْاِنْسَانُ  lafzı müminleri kapsamaz.

Öldüğüm zaman mı gerçekten ben çıkarılacağım? Yerden yahut ölüm halinden. Zarfın başa alınması ve inkâr harfinden sonra gelmesi, inkâr edilen şeyin ölümden sonraki hayat vakti olmasındandır.  اُخْرَجُ ’nun gösterdiği bir fiille mansubdur, onunla değil. Çünkü  ل ’ın maba'di makablinde amel etmez.  ل  burada sırf tekid içindir, hal manasından soyutlanmıştır, istikbal edatı olan  سَوْفَ  ile birlikteliği caiz görülmüştür. (Beyzâvî)