يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُۜ

Fiil cümlesidir. يَدْعُوا  fiili, و  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir. 

مِنْ دُونِ  car mecruru mahzuf hale mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır.  اللّٰهِ  lafza-i celal muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

مَا  müşterek ism-i mevsûl  يَدْعُوا  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يَضُرُّهُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَضُرُّ  merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

مَا لَا يَنْفَعُهُۜ  cümlesi atıf harfi  وَ ’la   مَا لَا يَضُرُّهُ ’ya matuftur.

Müşterek ism-i mevsûl  مَا  mef’ûlu bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  لَا يَنْفَعُهُ ’dur. Îrabdan mahalli yoktur.

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır. يَنْفَعُهُ  merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.

ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ

İsim cümlesidir. İsm-i işaret  ذٰلِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur. لِ  harfi buud yani uzaklık belirten harf,  ك  ise muhatap zamiridir. 

هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ  isim cümlesi  ذٰلِكَ ’nin haberi olarak mahallen merfûdur. هُوَ  fasıl zamiridir.  الضَّلَالُ  kelimesi  ذٰلِكَ ’nin haberi olup lafzen merfûdur.  الْبَع۪يدُ  kelimesi,  الضَّلَالُ  sıfatı olup merfûdur. Veya هُوَ  ikinci mübtedadır.  الضَّلَالُ  kelimesi  هُوَ ’nin haberi olup lafzen merfûdur. 

Zamiru’l Fasl (ضَمِيرُ الفَصْلِ  Ayırma Zamiri): Umumiyetle mübteda marife, haberse nekre gelir: Ancak, haber mübteda gibi marife olunca çoğu defa aralarında -irabdan mahalli olmayan- bir zamir bulunur. Haber ile sıfatı birbirinden ayırdığı için buna “zamiru’l fasl” (ضَمِيرُ الفَصْلِ  ayırma zamiri) denir.

Zamirler ne mevsuf ne de sıfat olurlar. Bundan dolayı marife olan iki ismin arasına girince iki ismin arası açılır; sıfat-mevsuf olma durumları ortadan kalkar, mevsuf mübteda, sıfat da haber olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

الْبَع۪يدُ  kelimesi, mübalağalı ism-i fail kalıbındandır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ism-i fail: Bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ism-i failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنْفَعُهُۜ 

Beyanî istînâf olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir 

Cümle müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَدْعُوا  fiilinin mef’ûlü konumundaki müşterek ism-i mevsul  مَٓا ’nın sılası olan  لَا يَضُرُّهُ, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.  مِنْ دُونِ اللّٰهِ  izafeti, gayrının tahkiri içindir.

Aynı üslupta gelen ikinci ism-i mevsûl, birinciye tezat nedeniyle atfedilmiştir.

لَا يَضُرُّهُ  cümlesiyle,  لَا يَنْفَعُهُۜ  cümlesi arasında mukabele sanatı vardır.

مَا  ve  لَا ’ların tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır. 

Burada bahsedilen, putperest müşriklerdir. Binaenaleyh bu ifade, ayetin Yahudiler hakkında olmadığına delalet eder gibidir. Çünkü Yahudiler Allah'tan başka putlara tapanlardan değillerdir. O halde doğruya en yakın olan, bunun Hz. Peygambere (sav) münafıkça yalvarıp yakaran ve baş vuran kimseler hakkında olmasıdır. (Fahreddin er-Râzî)  

ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesidir.

Müsnedün ileyhin işaret ismiyle marife olması, işaret edileni tahkir ve tevbih ifade eder.

ذَ ٰ⁠لِكَ  ile muşârun ileyh en kâmil şekilde ayırt edilir. Dil alimleri sadece mühim bir haber vermek istedikleri zaman muşârun ileyhi bu işaret ismiyle kâmil olarak temyiz ederler. Çünkü bu şekilde işaret ederek verdikleri haber başka hiçbir kelamdan bu kadar açık bir şekilde ortaya konmaz. (Muhammed Ebu Musa, Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan Suresi, s. 190)

İşaret ismi arkasından gelen şeylerin, kendisinden öncekiler sebebiyle gerçekleştiğini işaret eder. (Halidi, Vakafât, s. 119)

ذٰلِكَ ’de istiare vardır. İşaret ismiyle putperestlerin durumuna işaret edilmiştir. Bilindiği gibi işaret ismi, mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

هُوَ, fasıl zamiridir. Fasıl zamiri ve haberin tarifi ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. İsme isnad edilmiş bu isim cümlesi sübut ifade eder. 

الضَّلَالُ  mübtedanın haberidir. Müsnedin  ال  takısıyla marife gelmesi, haberin biliniyor olduğunu belirtmesi yanında kasr ifade eder. Haberin mübtedaya has olduğu kesin bir dille belirtilmiştir. Ayrıca müsnedin  ال  ile marife gelişi, bu vasfın mübtedada kemâl derecede olduğunu ifade eder.

Yalnızca bir isim cümlesi bile devam ve sübut ifade ettiğinden bu ve benzeri cümleler, fasıl zamiri, isim cümlesi ve müsnedin harf-i tarifle marife olması sebebiyle üç katlı tekid ve yerine göre de tahsis ifade eden çok muhkem/sağlam cümlelerdir. 

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

الْبَع۪يدُ  kelimesi  الضَّلَالُ  için sıfattır. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ  şeklindeki ayetin sonu başına uygundur. Çünkü Allah’tan başkasına ibadet etmek en büyük dalalettir. Bu üslub teşâbüh-i etrâf sanatıdır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Bedî’ İlmi)