وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَۜ 

وَ  atıf harfidir.  اِذَا  şart manalı, cezmetmeyen zaman zarfıdır. Cümleye muzâf olur. Vuku bulma ihtimali kuvvetli veya kesin olan durumlar için gelir.

تُتْلٰى  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  تُتْلٰى  elif üzere mukadder fetha ile mebni meçhul muzari fiildir.  عَلَيْهِمْ  car mecruru  تُتْلٰى  fiiline mütealliktir.

اٰيَاتُنَا  naib-i fail olup lafzen merfûdur. Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  بَيِّنَاتٍ  kelimesi  اٰيَاتُنَا  naib-i failinin hali olup cemi müennes salim olduğu için nasb alameti kesradır.

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 

1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 

2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 

3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَ  karinesi olmadan gelen   تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِ  cümlesi şartın cevabıdır.  تَعْرِفُ  merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

ف۪ي وُجُوهِ  car mecruru  تَعْرِفُ  fiiline mütealliktir.

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ , muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ‘ı fail olarak mahallen merfûdur.

الْمُنْكَرَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. الْمُنْكَرَ  kelimesi sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i mef’ûludur. 

 يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذ۪ينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَاۜ 

يَكَادُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla nakıs, merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  يَكَادُونَ ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.  كَاد  fiili İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder.

Mukârebe (Yaklaşma) Fiilleri: Mübteda ve haberin başına gelerek nakıs fiiller gibi isim cümlesinin mübtedasını ismi, haberini ise haberi yaparlar. İsmini ref, haberini nasb ederler. Haberleri daima muzari fiil ile başlar. Bu fiiller, ‘- e yazdı, az kalsın … , neredeyse … , - mek üzereydi’ gibi manalara gelir. Bu fiillerden Kur'an’da sadece  كَادَ ’nin kullanımına rastlanılmıştır.  كَادَ  fiili tam fiil olarak da kullanılır. Bu durumda peşinden muzari fiil gelmez ve gerçek anlamı olan ‘tuzak kurdu, hile yaptı, aldattı’ manalarına gelir. Bu şekilde geldiğinde normal fiil gibi amel eder. Yani fail ve mef’ûl alabilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

يَسْطُونَ  fiili,  يَكَادُونَ ’nin haberi olarak mahallen mansubdur.  يَسْطُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiilidir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

الَّذ۪ينَ  cemi müzekker has ism-i mevsûl,  بِ  harf-i ceriyle birlikte  يَسْطُونَ  fiiline mütealliktir. İsm-i mevsûlun sılası  يَتْلُونَ ’dir. Îrabdan mahalli yoktur. 

يَتْلُونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

عَلَيْهِمْ  car mecruru  يَتْلُونَ  fiiline mütealliktir. اٰيَاتِنَا  mef’ûlun bih olup nasb alameti kesradır. Cemi müennes salim kelimeler hareke ile îrablanır.

Mütekellim zamiri  نَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

 قُلْ اَفَاُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِكُمْۜ 

Fiil cümlesidir.  قُلْ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ’dir.

Mekulül-kavli  اَفَاُنَبِّئُكُمْ ’dur. قُلْ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen merfûdur. 

Hemze istifham harfidir.  فَ  atıf harfidir. Matuf ve matufun aleyh arasında hiç zaman geçmediğini, işin hemen yapıldığını ifade eder.  فَ  ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştiremez. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اُنَبِّئُكُمْ  merfû  muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  انا ‘dir. Muttasıl zamir  كُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. بِشَرٍّ  car mecruru  اُنَبِّئُكُمْ  fiiline mütealliktir.

مِنْ ذٰلِكُمْ  car mecruru  اُنَبِّئُكُمْ  fiiline mütealliktir.

اُنَبِّئُكُمْ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  نبأ ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar. 

 اَلنَّارُۜ وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُواۜ 

İsim cümlesidir. اَلنَّارُ  mübteda olup lafzen merfûdur.  وَعَدَهَا  fiil cümlesi haber olarak mahallen merfûdur.  وَعَدَهَا  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  هَا  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  اللّٰهُ  lafza-i celâli, fail olup lafzen merfûdur.

Cemi müzekker has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ , mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. İsm-i mevsûlun sılası  كَفَرُوا ’dir. Îrabdan mahalli yoktur.  كَفَرُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ۟

وَ  istinâfiyyedir.  بِئْسَ , zem anlamı taşıyan camid fildir.  الْمَصٖيرُ  failidir.  بِئْسَ  fiilinin mahsusu mahzuftur. Takdiri;  جهنّم  şeklindedir.

Dönüş manasındaki  الْمَصٖيرُ  kelimesi mimli masdardır.

بِئْسَ  zem fiili bir şahsı veya nesneyi yermek maksadıyla kurulan cümlelerde olur. Cümleye kattığı genel anlam hayret ve mübalağa ifadesidir. Zem fiili ile kurulan cümlelerde fail; marife veya gizli zamir olur, ondan sonra da mahsus gelir. Fail zamir ise temyizle yahut  مَا  ile belirtilir. Bu fiilin failinin geliş şekilleri şunlardır: 

1. Failinin  ال ’lı gelmesi 

2. Failinin  ال ’lı isme muzâf olarak gelmesi 

3. Bu fiillerin  مَا  harfine bitişik olarak gelmesi

4. Failinin ism-i mevsûl olarak gelmesi

Burada faili  ال ’lı gelmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَۜ 

اِذَا , cümleye muzaf olan şart ve mazi manalı zaman zarfıdır.

Cümle şart üslubunda gelmiş haberî isnaddır. Cümlenin haber manalı olması, bu atfı mümkün kılmıştır.

اِذَا ’nın muzâfun ileyhi konumunda olan şart cümlesi  تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Veciz anlatım kastıyla gelen  اٰيَاتُنَا  izafetinde Allah Teâlâ'ya ait zamire muzâf olan ayetler tazim edilmiştir.

بَيِّنَاتٍ , naib-i fail olan  اٰيَاتُنَا ’dan haldir. Hal, cümlede failin, mef’ûlün veya her ikisinin durumunu bildirmek için kullanılan vasfı ifade eden ıtnâb sanatıdır.

فَ  karinesi olmadan gelen  تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَۜ  şeklindeki cevap cümlesi, muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

ف۪ي وُجُوهِ  ibaresindeki  فِي  harfinde istiare vardır. Car ve mecrurun ilişkisi, zarf ve mazruf ilişkisine benzetilmiştir.  وُجُوهِ ,  içine girilecek bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır.  وُجُوهِ , hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Konunun kesinliğini ifade etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır.

وُجُوهِ ’nin muzafun ileyhi konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  كَفَرُوا , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.  

Şart ve cevap cümlelerinden müteşekkil şart üslubundaki terkip, faide-i haber ibtidaî  kelamdır.

كَفَرُوا - الْمُنْكَرَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ  [Kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin] cümlesinde latif bir istiare vardır. Yani onların yüzlerinden hoşnutsuzluk sezer ve kötü bir şey yapmak istediklerini anlarsın. (Safvetü’t Tefasir)

Onlara, Kur'an'dan “açık açık” hak itikatlara ve İlahî hükümlere açıkça delalet eden ayetlerimiz okunduğu zaman kâfirlerin yüzlerinde hoşnutsuzluk görürsün cümlesi hakkı şiddetle reddetmelerinden ve öfkelerinden taklit ettikleri batılları müdafaa etmek için demektir. Bu da cahilliğin son kertesidir. Bunun içindir ki kâfirler zamir yerine konulmuştur. (Beyzâvî)

يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذ۪ينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَاۜ 

Fasılla gelen cümle  ٱلَّذِینَ  mevsûlünden hal-i müekkide olarak ıtnâbdır. و ’la gelmeyen bu hal cümlesi bu durumun, sürekli bir özellik olduğuna işaret eder. Veya  وجوه  kelimesinin halidir.

Nakıs fiil  كَاد ’nin dahil olduğu isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. كَاد ’nin haberinin muzari fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs ve teceddüt ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

بِ  harfiyle birlikte  يَسْطُونَ  fiiline müteallik olan has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ‘nin sılası olan  يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَاۜ , müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Veciz anlatım kastıyla gelen  اٰيَاتِنَاۜ  izafetinde Allah Teâlâ'ya ait zamire muzâf olan ayetler, şan ve şeref kazanmıştır.

يَتْلُونَ -  تُتْلٰى  kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Ayetlerin tekrarı önemine binaen yapılan ıtnâb sanatıdır. Ayrıca bu tekrarda reddü’l- acüz ale’s-sadr sanatı vardır.

سطوة ; hücum edip, çullanmak, şiddetle yakalamak demektir. Bir kimseyi şiddetle yakalamayı anlatmak üzere bu fiil kullanılır. Bu yakalayış esnasında dövmek ya da sövmek de olabilir. (Kurtubî)

 قُلْ اَفَاُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِكُمْۜ 

İstînâfiyye olarak fasılla gelen ayet, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.  قُلْ  fiilinin mekulü’-kavli olan  اَفَاُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذٰلِكُمْۜ  cümlesi, istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

İstifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen korkutmak ve azarlamak amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir. Ayrıca soruda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

بِشَرٍّ ’deki tenvin, tahkir, umum ve kesret ifade eder.

İşaret isminde istiare vardır.  ذٰلِكُمْۜ  ile duruma işaret edilmiştir.

Bilindiği gibi işaret ismi mahsus şeyler için kullanılır. Ama burada olduğu gibi aklî şeyler için kullanıldığında istiare olur. Câmi’; her ikisinde de “vücudun tahakkuku”dur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

اَلنَّارُۜ وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُواۜ 

Beyanî istînâf veya tefsiriyye olarak fasılla gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsned olan  وَعَدَهَا اللّٰهُ الَّذ۪ينَ كَفَرُواۜ  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Cümlede müsnedin mazi fiil cümlesi olarak gelmesi hükmü takviye, sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

اٰيَاتِنَا ’dan sonra  اللّٰهُ  lafzının zikrinde, iltifat sanatı vardır.

Mef’ûl konumundaki has ism-i mevsûl  الَّذ۪ينَ ’nin sılası olan  كَفَرُواۜ , müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

الَّذ۪ينَ - كَفَرُوا  kelimelerinin tekrarında ıtnâb ve reddü'l-acüz ale's-sadr sanatları vardır. 

[Allah onu vadetmiştir…] ifadesi söz başı olmaktadır (Dolayısıyla îrab açısından öncekilerle ilgisi yoktur). اَلنَّارُۜ , mübteda  وَعَدَهَا ’nın haber olması da mümkündür. Yine اَلنَّارُۜ  kelimesini mansub ya da mecrur kıldığın zaman gizli bir  قد  takdiri ile ateşin hali olması da mümkündür. (Keşşâf)

وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ۟

وَ , istînâfiyyedir. Cümle gayrı talebî inşâî isnaddır. Zem fiili olan  بِئْس ’nin mahsusu, mahzuftur. Bu hazif îcâz-ı hazif sanatıdır. Takdiri; اَلنَّارُ ’dır. 

Zem fiili mahsusuyla birlikte tekid ifade eder. 

الْمَص۪يرُ۟ ’deki  الْ  takısı umum ifade eden cins içindir. (Âşûr) 

Ayetin bu son cümlesi tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb sanatıdır.