Mü'minûn Sûresi 72. Ayet
اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ خَرْجاً فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌۗ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ 
اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ خَرْجاً فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌۗ
اَمْ munkatıadır. Yani بَلْ ve hemze manasındadır. تَسْـَٔلُهُمْ merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri أنت ‘dir.
Muttasıl zamir هُمْ mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. خَرْجاً ikinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.
فَ ta’liliyyedir. خَرَاجُ mübteda olup lafzen merfûdur. رَبِّكَ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir كَ muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.
خَيْرٌ haber olup lafzen merfûdur. خَيْرٌ kelimesi ism-i tafdil kalıbındandır.
İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil اَفْضَلُ veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi فُعْلَى veznindedir.
خَيْرُ ve شَرٌّ kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları اَخْيَرُ ve اَشْرَرُ veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:
1. ال ’sız مِنْ ’li gelir. مِنْ hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.
2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat
olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).
3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.
4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. Burada marifeye muzâf şeklinde gelmiştir.(Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)
وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ
وَ atıf harfidir. Munfasıl zamir هُوَ mübteda olarak mahallen merfûdur. خَيْرُ haber olup lafzen merfûdur.
الرَّازِق۪ينَ kelimesi muzâfun ileyh olup cer alameti ى harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.
الرَّازِق۪ينَ kelimesi sülâsî mücerred olan رزق fiilinin ism-i failidir.
İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)اَمْ تَسْـَٔلُهُمْ خَرْجاً
Ayet, 70. ayetteki اَمْ يَقُولُونَ بِه۪ جِنَّةٌۜ cümlesine matuftur.
اَمْ , munkatıadır. بل ve hemze manasındadır. Ayet fasılla gelmiş istînâfiyyedir. İstifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümle istifham üslubunda olmasına rağmen soru manası taşımayıp taaccüp ve inkâr anlamına geldiği için mecaz-ı mürsel mürekkebdir.
Müspet muzari fiil sıygasındaki cümle, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Ayrıca mütekellim Allah Teala olduğu için istifhamda tecâhül-i ârif sanatı ve Rabb isminin zikrinde tecrîd sanatı vardır.
Fiilin muzari sıygada gelmesi teceddüt ve tecessüm ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.
Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌۗ
فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ cümlesi önceki olumsuzluğun ta’lili için gelmiştir. Ta’lil cümleleri ıtnâb sanatıdır.
Mübteda ve haberden müteşekkil, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Müsned olan خَيْرٌۗ , ism-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir. Müsnedün ileyhin izafet formunda gelmesi, veciz anlatım kastına matuftur.
İsim cümleleri, mübteda ve haberden oluşur. Zaman ifade etmez. Asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa, asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karînelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)
Peygamber (sav)’e ait zamirin رَبِّ lafzına izafesi, ona tazim teşrif ve destek anlamına gelmektedir. Rabb ismine muzâf olan خَرَاجُ kelimesi de muzâfun ileyh dolayısıyla tazim edilmiştir.
خَرَاجُ - خَرْجاً kelimeleri arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr, خَيْرٌ kelimesinin tekrarında reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.
وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ
Ayetin son cümlesi, وَ ’la ta’lil cümlesine atfedilmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.
Cümlede müsned olan خَيْرُ , ism-i tafdil kalıbında gelerek mübalağa ifade etmiştir.
Müsned, veciz ifade kastıyla izafet şeklinde gelmiştir.
İsim cümlesinde yer alan ism-i fail, çoğunlukla sübut ve süreklilik anlamı ifade eder. Fiil cümlesinde yer alan ism-i fail ise hudûs ve yenilenme anlamı ifade eder. (Muhammed Rızk, Dr. Öğr. Üyesi, Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı, Kur’an-ı Kerim’de İsm-i Failin İfade Göstergesi (Manaya Delaleti, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Haziran/June 2020, 19/1: 405-426)
Muzafun ileyh ism-i fail olarak gelmiştir.
