Adda عضّ :  عَضٌّ dişlerle kavrayıp şiddetli bir biçimde ısırmaktır. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de sülasi fiil formunda sadece 2 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan bir şekli bulunmamakla birlikte azı (dişler) işari olarak manayı hatırlatır. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلاً

وَ  istînâfiyyedir.  يَوْمَ  zaman zarfı mahzuf fiile mütealliktir. Takdiri, اذكر  (zikret) şeklindedir. 

يَعَضُّ الظَّالِمُ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. 

يَعَضُّ  merfû muzari fiildir.  الظَّالِمُ  fail olup lafzen merfûdur.  عَلٰى يَدَيْهِ  car mecruru  يَعَضُّ  fiiline mütealliktir.  يَدَيْهِ  kelimesi müsenna olduğu için  ي  ile mecrurdur.  يَدَي ’in sonundaki  نَ  izafetten dolayı hazf edilmiştir. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

يَقُولُ يَا لَيْتَنِي  cümlesi  الظَّالِمُ ’nun hali olup mahallen mansubdur.

يَقُولُ  damme üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ’dir.

Mekulü’l-kavli  يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ ’dir. يَقُولُ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. 

يَا  nida harfidir.  لَيْتَ  nakıs mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde ismini ref haberini nasb eder.  ى  mütekellim zamiri  لَيْتَ ’nin ismi olarak mahallen merfûdur.  اتَّخَذْتُ  fiili,  لَيْتَ ’nin haberi olarak mahallen mansubdur.

اتَّخَذْتُ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تُ  fail olarak mahallen merfûdur.  مَعَ  mekân zarfı, mahzuf ikinci mef’ûlün bihe mütealliktir.  الرَّسُولِ muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  سَب۪يلاً  birinci mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

اتَّخَذْتُ  fiili, sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İftiâl babındadır. Sülâsîsi  أخذ ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşâreket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

الظَّالِمُ  sülâsi mücerredi  ظلم  olan fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰى يَدَيْهِ

Ayet  وَ ’la 22. ayetteki  يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰٓئِكَةَ  ibaresine atfedilmiştir.  Veya  وَ, istînâfiyyedir.  Zaman zarfı  يَوْمَ , takdiri اذكر  (düşün, hatırla!) olan mahzuf bir fiile mütealliktir. Bu takdire göre mahzufla birlikte cümle, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Muzâfun ileyh olarak mahallen mecrur olan  يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰى يَدَيْهِ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil teceddüdî istimrar ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

يَعَضُّ , nedametten kinayedir. (Âşûr)

الظَّالِمُ ’deki marifelik istiğrak olabileceği gibi ahd için de olabilir. (Âşûr)

الظَّالِمُ  kelimesindeki lâm-ı tarif mâhutluk belirtmekte olup onunla özel olarak Ukbe’nin kastedilmesi mümkün olduğu gibi, cins için olması, böylece Ukbe’yi ve diğerlerini içine alması da mümkündür. O kişi Peygamber (s.a.) ile birlikte olup onunla aynı yolda -ki hak yoludur- yürümüş olmayı ve dalalet ve arzuların kendisini farklı yollara sürüklememiş olmasını temenni edecektir. Veya o şahsın “Ben sapıtmış, tamamen yoldan çıkmıştım. Keşke Peygamber ile birlikte olarak kendime bir yol tutsaydım!” diyeceği murad edilmiş de olabilir. (Keşşâf)

Kâfirin duyduğu pişmanlık elini ısırmak lafzıyla ifade edilmiştir. Yine pişmanlık, avucunu evirip-çevirmek şeklinde de ifade edilmiştir. Bunlar arasındaki alaka; pişmanlık ve ayette geçen ifadenin vücût dili olmasıdır. Yani utanan insanın yüzünün kızarması gibi gadablanan insanın kaşlarını çatması veya suratını asması gibi, pişmanlık duyan insan da gayri ihtiyarî olarak bu hareketleri yapar. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi) 

Dünyada iken Allah’a kullukta kusur edip yanlış arkadaşlar edinenlerin kıyamet günündeki pişmanlıklarının kinaye yoluyla anlatıldığı bu ayet-i kerimenin izahında müfessirimiz aynen şu açıklamaları yapar: Elleri ısırmak, parmak uçlarını yemek, dişleri gıcırdatmak ve benzeri hareketler öfkeden ve pişmanlıktan kinayedir. Çünkü bütün bu davranışlar öfkenin ve pişmanlığın arkasından meydana gelirler. (Beyzâvî, IV, 215)

 يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلاً

Fasılla gelen bu cümle  الظَّالِمُ ’dan hal-i müekkide olarak ıtnâbdır.  و ’la gelmeyen bu hal cümlesi bu durumun sürekli bir özellik olduğuna işaret eder. Hal sahibinin durumunu tekid ifade ettiği için fasıl sebebi kemâl-i ittisâldir. Tekid edici halin başına  وَ  gelmez. 

Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

يَقُولُ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلاً  cümlesi, nida üslubunda talebî inşâî isnaddır.  يَا  harfi, tenbihten mücerret, tahzir manasındadır. Nidanın cevabı,  لَيْتَ ’nin dahil olduğu isim cümlesi, temenni üslubunda talebî inşâî isnaddır.  

لَيْتَ ’nin haberi  اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلاً  cümlesi, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Nida üslubunda gelmiş olmasına rağmen tahassür, pişmanlık amacı taşıyan cümle mecaz-ı mürsel mürekkebdir.

Mef’ûl olan  سَب۪يلاً ’deki tenvin tazim içindir.

Temenni: Husûlü arzu edilmekle ve sevilmekle birlikte imkânsız ya da ihtimali çok zayıf bir şeyin olmasını istemektir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)