بسم Beseme :  Bu kelimeyi Yüce Allah tefe'ul babı formunda تَبَسَّمَ olarak Neml Suresinde zikretmiştir. (Müfredat)

  Kuran’ı Kerim’de  fiil olarak sadece 1 defa geçmiştir. (Mucemul Müfehres)

  Türkçede kullanılan şekilleri tebessüm etmek ve mütebessimdir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi) 

 وزع Veze'a :  Bu fiil sulasi babda birini bir şeyden sakındırmak veya uzak tutmak, başka tarafa çevirmek ya da geri döndürmek anlamında kullanılır. Neml 27/17 ayetinde geçen يُوزَعُونَ fiili gösteriyor ki; karıncalar çokluklarına ve hızlı hareketlerine rağmen rastgele hareket etmez ve kafalarına göre yerlerinden uzaklaşmazlar; onlar çoklukları başlarına bela olan büyük düzensiz sefil ordular gibi değildir; aksine düzenli ve disiplinli bir topluluktur. Kimileri ise يُوزَعُونَ fiilinde kastedilenin büyük bir kalabalık olmasına rağmen başı sonunu bekleyip gözeten topluluk demek olduğunu ileri sürerler.

  Bu kök Kur'an-ı Kerim'de iki kez if'al formunda geçmiştir ve bu durumda anlamı ilham etmektir. Bu anlamın kökün sülasi haliyle bağlantısı ise ilham sayesinde bir şeye düşkün/tutkun olup nankörlükten uzaklaşmaktır. (Müfredat) 

  Kuran’ı Kerim’de  iki farklı fiil formunda 5 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) 

  Türkçede kullanılan şekilleri tevzî (dağıtım) ve müvezzidir. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)  

فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِهَا 

فَ  atıf harfidir.  تَبَسَّمَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. 

ضَاحِكاً  kelimesi  تَبَسَّمَ  fiilinin hali olup fetha ile mansubdur. 

Hal, cümlede failin, mef’ûlun veya her ikisinin durumunu bildiren lafızlardır (kelime veya cümle). Hal, “nasıl?” sorusunun cevabıdır. Halin durumunu açıkladığı kelimeye “zül-hal” veya “sahibu’l-hal” denir. Umumiyetle hal nekre, sahibu’l hal marife olur. Hal mansubdur. Türkçeye “…rek, …rak, …dığı, halde  iken, olduğu halde” gibi ifadelerle tercüme edilir. Sahibu’l hal açık isim veya zamir olduğu gibi müstetir (gizli) zamir de olabilir. Hali sahibu’l hale bağlayan zamire rabıt zamiri denir. Bu zamir bariz (açık), müstetir (gizli) veya mahzuf (hazf edilmiş) olarak gelir.

Hal sahibu’l-hale ya  و (vav-ı haliye) ya zamirle veya her ikisi ile bağlanır. Hal üçe ayrılır: 1. Müfred olan hal (Müştak veya camid), 2. Cümle olan hal (İsim veya fiil), 3. Şibh-i cümle olan hal (Harf-i cerli veya zarflı isim). (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

مِنْ قَوْلِهَا  car mecruru  ضَاحِكاً ‘e mütealliktir. Muttasıl zamir  هَا  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  

تَبَسَّمَ  fiili sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir.  تَفَعَّلَ babındadır. Sülâsîsi  بسم ’dir. 

Bu bab fiile mutavaat, tekellüf, ittihaz, sayruret, tecennüp (sakınma) ve talep anlamları katar.

ضَاحِكاً  kelimesi sülâsi mücerredi  ضحك  olan fiilin ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

  وَقَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪ٓي اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪ٓي اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضٰيهُ

Ayet atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur. 

قَالَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. Mekulü’l-kavl, nida ve cevabıdır. 

Nida harfi mahzuftur. Münada olan  رَبَّ  muzâftır. Kelimenin sonundaki kesra muzâfun ileyhten ivazdır. Mütekellim  يَ ’sı mahzuftur. 

Münada; kendisine seslenilen ve seslenen kişiye yönelmesi istenilen kişidir. Münada, fiili hazf edilmiş mef’ûlün bihtir. Münadaya “ey, hey!” anlamlarına gelen nida harfleri ile seslenilir. En yaygın kullanılan nida edatı  يَا ’dır.

Münada îrab yönünden mureb münada ve mebni münada olmak üzere 2 kısma ayrılır. Mureb münada lafzen mansub olur ve 3 şekilde gelir: 1) Muzâf, 2) Şibh-i muzâf, 3) Nekre-i gayrı maksude. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْزِعْن۪ٓي  fiili, dua manasında, sükun üzere mebni emir fiildir.Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel  اَوْزِعْن۪ٓي ‘nin ikinci mef’’ulü bihi olarak mahallen mansubdur.

اَشْكُرَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنا’ dir.  نِعْمَتَكَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Muttasıl zamir  كَ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

الَّت۪ٓي  müfred müennes has ism-i mevsûl  نِعْمَتَكَ ‘nin sıfatı olarak mahallen mansubdur. 

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَنْعَمْتَ  sükun üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  تَ  fail olarak mahallen merfûdur.  عَلَيَّ  car mecruru  اَنْعَمْتَ  fiiline mütealliktir. 

عَلٰى وَالِدَيَّ  car mecruru atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur.  اَنْ اَعْمَلَ  atıf harfi وَ ‘la birinci masdar-ı müevvele matuftur.

اَعْمَلَ  mansub muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir. صَالِحاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

تَرْضٰي  elif üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Muttasıl zamir  هُ  mefulun bih olarak mahallen mansubdur.  تَرْضٰيهُ  cümlesi  صَالِحاً ‘nin sıfatı olarak mahallen mansubdur.

Nekre isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle sıfat olur. Marife isimden sonra gelen cümle veya şibh-i cümle hal olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اَوْزِعْن۪ٓي  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  وزع ’dır. 

اَنْعَمْتَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil if’âl babındandır. Sülâsîsi  نعم ‘dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik) kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazan da fiilin mücerret manasını ifade eder. 

 وَاَدْخِلْن۪ي بِرَحْمَتِكَ ف۪ي عِبَادِكَ الصَّالِح۪ينَ

Ayet atıf harfi وَ ‘la makabline matuftur. 

اَدْخِلْن۪ي  fiili, dua manasında sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir. Sonundaki  نِ  vikayedir. Mütekellim zamiri  ي  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur. 

بِرَحْمَتِ  car mecruru  اَدْخِلْن۪ي ‘nin mahzuf haline mütealliktir. Takdiri;  متلبّسا برحمتك (Senin rahmetine bürünmüş olarak) şeklindedir.

ف۪ي عِبَادِكَ  car mecruru  اَدْخِلْن۪ي  fiiline mütealliktir. Aynı zamanda muzâftır. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

الصَّالِح۪ينَ  kelimesi  عِبَادِكَ ‘nin sıfatı olup cer alameti  ي ‘dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanır.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat iki kısma ayrılır:

1. Hakiki sıfat

2. Sebebi sıfat

HAKİKİ SIFAT 

1. Müfred olan sıfatlar

2. Cümle olan sıfatlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1. MÜFRED OLAN SIFATLAR

Müfred olan sıfatlar genellikle ism-i fail, ism-i mef’ûl, mübalağalı ism-i fail, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdil, masdar, ism-i mensub ve sayı isimleri şeklinde gelir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Not: Gayri akil (akılsız çoğullar) mevsûf olarak geldiğinde sıfatını müfred müennes olarak da alır.

2. CÜMLE OLAN SIFATLAR: Üçe ayrılır: 1- İsim cümlesi olan sıfatlar, 2- Fiil cümlesi olan sıfatlar, 3- Şibh-i cümle olan sıfatlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

الصَّالِح۪ينَ  kelimesi sülâsî mücerred olan  صلح  fiilinin ism-i failidir.

İsm-i fail: Eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

فَتَبَسَّمَ ضَاحِكاً مِنْ قَوْلِهَا

فَ , atıf harfidir. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Mazi fiil sebata, temekkün ve istikrara işaret eder. (Hâlidî, Vakafât, s.107)

ضَاحِكاً  kelimesi,  تَبَسَّمَ  fiilinin manasını tekid için gelmiş müekkid haldir. Hal, manayı tamamlamak ve pekiştirmek için yapılan tetmim ıtnâbıdır.

تَبَسَّمَ - ضَاحِكاً  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

Ayetteki [(Süleyman) onun bu sözüne gülercesine tebessüm etti.] , "tebessüm sınırını gülmeye vardırdı", "gülmeye başlayarak tebessüm etti" demektir. Hazret-i Süleyman şu iki sebepten ötürü gülmüştür: 

a) O karıncanın sözünün, kendisinin ve ordusunun merhametine, hallerinin şöhretine ve ordusunun takva konusundaki şöhretine delalet edişinden hoşlandığı içindir. Karıncanın buna delalet eden sözü,  لَا يَشْعُرُونَ (bilmeyerek) şeklindeki sözüdür.

b) Allah Teâlâ'nın, karıncanın sözünü duyma ve onu anlama gibi bir nimeti kendisine verip, başka kimseye vermemiş olmasından ötürü duyduğu sevinçtendir. (Fahreddin er-Râzî)

 وَقَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪ٓي اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪ٓي اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضٰيهُ 

Öncesine hükümde ortaklık nedeniyle atfedilen bu cümle, müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

قَالَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan … رَبِّ اَوْزِعْن۪ٓي اَنْ اَشْكُرَ  cümlesi nida üslubunda, talebî inşâî isnaddır. Nida harfi mahzuftur. Bu hazif mütekellimin münadaya yakın olma isteğine işarettir. Münada konumundaki  رَبِّ  izafetinde mütekellim zamiri mahzuftur. Bu hazfin işareti kelimenin sonundaki esredir. Nida harfinin ve muzâfun ileyhin hazfi, îcâz-ı hazif sanatıdır. 

رَبِّ  izafeti, muzâfun ileyhe şan ve şeref kazandırmasının yanında, mütekellimin, Allah'ın rububiyet vasfına sığınma isteğine işarettir.

Nidanın cevabı olan … اَوْزِعْن۪ٓي اَنْ اَشْكُرَ  cümlesi, emir üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Cümle emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen dua manası taşıdığı için mecâz-ı mürsel mürekkebdir.

Masdar harfi  اَنْ  ve akabindeki … اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪ٓي  cümlesi, masdar teviliyle  اَوْزِعْن۪ٓي  fiilinin ikinci mef’ûlun bihi olarak nasb mahallindedir.

Masdar-ı müevvel müspet muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler.(Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi) 

نِعْمَتَكَ  için sıfat konumundaki has ismi mevsûl  الَّت۪ٓي ’nin sılası  اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ , müspet mazi fiil sıygasında gelerek sebat, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

نِعْمَتَكَ  izafetinde Allah Teâlâ’ya ait zamire muzâf olan  نِعْمَتَ , tazim edilmiştir.

Hz. Süleyman'ın, ana-babasını da zikretmesi, kendisine bahşedilen nimetlerin çokluğunu ifade etmek içindir. Zira ana-babasına ihsan edilen nimetler de, kendisine ihsan edilmiş gibi, şükrü gerektirmektedir. Hz. Süleyman'ın, Allah'ın hoşnut olacağı amelleri yapma imkânını dilemesi, şükrü tamamlamak ve nimetin devamını talep etmek anlamında idi. Salihler zümresine dahil edilmesini niyaz etmesi, salihler içinde onların yurdu olan cennete girmeyi niyaz etmesi anlamındadır. (Ebüssuûd)

عَلٰى وَالِدَيَّ , temâsül nedeniyle  عَلَيَّ ‘ye atfedilmiştir. Harf-i cer  عَلٰى ‘nın tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

İkinci masdar harfi ve akabindeki  اَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضٰيهُ  cümlesi, masdar teviliyle, birinci masdar-ı müevvele tezâyüf nedeniyle atfedilmiştir.

Mef’ûl olan  صَالِحاً , ism-i fail vezninde gelerek hudûs ve yenilenme ifade etmiştir. Kelimedeki tenvin, kesret ve tazim içindir.

İsim cümlesinde yer alan ism-i fail, çoğunlukla sübut ve süreklilik anlamı ifade eder. Fiil cümlesinde yer alan ism-i fail ise hudûs ve yenilenme anlamı ifade eder. İsm-i fail, isim cümlesi bağlamında kullanılıp başında tekid lamı (lâm-ı muzahlaka) bulunursa, bu durum sübut manasını artırır. (Muhammed Rızk, Dr. Öğr. Üyesi, Hitit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı, Kur’an-ı Kerim’de İsm-i Fâil’in İfade Göstergesi (Manaya Delâleti), Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi)

صَالِحاً  için sıfat konumundaki  تَرْضٰيهُ  cümlesi muzari fiil sıygasında gelerek hudûs, teceddüt ve tecessüm ifade etmiştir. Sıfat, mevsûfunun sahip olduğu bir özelliğe işaret etmek için yapılan tetmim ıtnâbı sanatıdır.

صَالِحاً  lafzında irsâd sanatı vardır.

 وَاَدْخِلْن۪ي بِرَحْمَتِكَ ف۪ي عِبَادِكَ الصَّالِح۪ينَ

وَ ’la gelen son cümle …  أَوۡزِعۡنِیۤ  cümlesine matuftur. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Ayrıca cümleler arasında inşâî olmak bakımından mutabakat vardır. 

Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Cümle emir üslubunda gelmiş olmasına rağmen dua manası taşıdığı için mecâz-ı mürsel mürekkebdir.

ف۪ي عِبَادِكَ  ifadesindeki  ف۪ي  harf-i cerinde tebeî istiare vardır. Burada  فِی  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü salih kulların arası, hakiki manada zarfiyye yani içine girilecek bir şey değildir.  فِی  ise zarfiyyedir. Müteallakı rahmetin içindekilerdir. Burada  مع  manasının müteallakı,  فِی  manasının müteallakına ve  مع ’nın beraberlik manası  فِی ‘nin zarfiyye manasına benzetilmiştir. Yani; salih kimselerle birlikte olmak, bir şeyin içinde olmaya benzetilmiştir. İnsanlardan oluşan grup, kapalı bir kutuya benzetilerek, onlarla daha yakın, dağılmayacak bir beraberlik kastedilmiştir. Câmi; sübûttur.

Harflerde oluşan istiareler tebeiyyedir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Beyân İlmi)

اَنْ اَعْمَلَ  atıf harfi  وَ ‘la  اَنْ اَشْكُرَ ‘ya matuftur. ‘’Salih kullarının arasına girmesi’’ onlardan biri olma manasında müstear lafız olmuştur. Salihlere ilhak edilmek, bir zümreye girmeye benzetilmiştir. Bu sorudan murad, istimrar ve derecedeki yüksekliği arttırmaktır. Çünkü Allah’ın salih kullarının dereceleri çoktur. (Âşûr)

قَوْلِهَا  - قَالَ  ve  صَالِحاً - صَّـٰلِحِینَ  ile  نِعۡمَتَكَ - أَنۡعَمۡتَ  kelimeleri arasında iştikak cinası ve  reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

عِبَادِ  ve  رَحۡمَتِ ’nin, Allah Teâlâ’ya aid zamire muzâf olmaları onların şanı içindir.

نِعۡمَتَكَ  - رَحۡمَتِكَ  kelimeleri arasında mürâât-ı nazîr sanatı vardır.

‘’Rahmetinle’’ ifadesi, cennete girmenin, kul tarafından hak edilmesiyle değil de, ilâhi lütuf ve rahmet sayesinde olduğuna delalet eder. (Fahreddin er-Râzî)