Hendek kazılırken büyük bir kayaya rastlanmıştı, kayayı sökme­yi veya kırmayı başaramayan askerler Peygamberimiz’e başvurdular. O, üst giysisini çıkardı, kazmayı eline aldı ve üç vuruşta kayayı parçaladı. Her vuruşta “Allahü ekber” diyor ve “İran, Suriye, Yemen” gibi yerleri zikrederek ileride müslümanların gerçekleştirecekleri fetihleri bir bir müjdeliyordu. Bu müjdeyi işiten yahudiler ve münafıklar ise “Biz korkudan helâya gidemezken o bize İran ve Bizans’ın hazinelerini müjdeliyor, bu aldatmadan başka bir şey değil” demişlerdi (Nesâî, “Cihâd”, 42; Kurtubî, XIV, 130).

Bu gruptaki âyetlerde münafıkların ortak karakteri, sözlerinden ve davranışlarından örnekler verilerek açıklanmaktadır: Bunlar söz verirler ama yerine getirmezler; fitne fesat fırsatı çıkınca ev bark aile düşünmeden o fırsatı değerlendirmeye koşarlar; hizmet gerektiğinde ise türlü bahaneler ileri sürerek izin almak isterler; sûret-i haktan görünerek müslümanların moralini bozarlar; çoluk çocuklarını, evlerinin tehlikede olduğunu hatırlatarak savaş alanından çekilmeyi tavsiye ederler; korkunun ölüme faydası olmadığı halde inançsızlıkları sebebiyle savaşmaktan ve ölümden fazlaca korkarlar, korku ortamı geçip zafer kazanılınca da bu sonuçta kendilerinin de payı varmış gibi konuşmaya ve hak talep etmeye kalkışırlar.

وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْاَدْبَارَۜ 

وَ  atıf harfidir. لَ  harfi, mahzuf kasemin cevabının başına gelen muvattiedir. قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.  

كَانُوا  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. كَانُوا ’nun ismi, cemi müzekker olan و  muttasıl zamirdir, mahallen merfûdur. 

عَاهَدُوا اللّٰهَ  cümlesi  كَانُوا ’nun haberi olarak mahallen mansubdur. 

عَاهَدُوا  damme üzere mebni mazi fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olup mahallen merfûdur. اللّٰهَ  lafza-i celâl mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur. مِنْ قَبْلُ  car mecruru  عَاهَدُوا  filine mütealliktir. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُوَلُّونَ  fiili  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı fail olarak mahallen merfûdur.

الْاَدْبَارَ  ikinci mef’ûlün bih olup fetha ile mansubdur. 

عَاهَدُوا  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  عهد ’dir. 

Mufâale babı fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar. Musareket (İşteşlik – ortaklık): Bir işin iki kişi veya iki grup arasında yapıldığını anlatır. Fail ile mef’ûl aynı işi yapmıştır. Ayrıca fail işi başlatan ve galip gelendir. (sonuçlandırandır). Bazen de müşareket olmayıp tek taraflı olur. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

يُوَلُّونَ fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil tef’il babındandır. Sülâsîsi  ولي ’dir.

Bu bab, fiile çokluk (fiilin, failin veya mef‘ûlun çokluğu), bir tarafa yönelme, mef'ûlü herhangi bir vasfa nispet etmek, gidermek, bir terkibi kısaltmak, eylemin belli bir zaman diliminde meydana gelmesi, özneyi fiilin türediği şeye benzetmek, sayruret, isimden fiil türetmek, hazır olmak, bir şeyin aralıklarla tekrarlanması manalarını katar.

 وَكَانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُ۫لاً

وَ  istînâfiyyedir. كَانَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

عَهْدُ اللّٰهِ  izafeti كَانَ ’nin ismi olup lafzen merfûdur. اللّٰهِ  lafza-i celâl muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. مَسْؤُ۫لاً  kelimesi  كَانَ ’nin haberi olup lafzen mansubdur.

مَسْؤُ۫لاً  sülâsi mücerredi  سأل  olan fiilin ism-i mef’ûlüdür.

وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ 

وَ  atıftır.  لَ  mahzuf kasemin cevabına gelen muvattie harfidir. Kasem cümlesinin hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Mahzuf kasem ve cevap cümlelerinden müteşekkil terkip, gayrı talebî inşâî isnaddır.

كَانَ ’nin dahil olduğu  كَانُوا عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ  cümlesi, kasemin cevabıdır. Kasem ve tahkik harfiyle tekid edilmiş, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır.  عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ  cümlesi, nakıs fiil  كَانَ ’nin haberidir.  Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

كان ’nin haberinin mazi fiil sıygasında cümle olması, hükmü takviye hudûs, temekkün ve istikrar ifade etmiştir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi  tecrîd sanatıdır.

Kasem cümlesinin mahzuf olduğu durumda, vurgu kasemin cevabına yapıldığından kasem cümlesi telaffuzda terk edilir. Kasem cümlesini oluşturan kasem fiili, kasem edatı ve kasem edilen isim üçü birlikte hazfedilir. Fakat kasemin varlığı kasem cevabından anlaşılmaktadır. Bu form, Kur’an'da sıkça kullanılmıştır. (Nihat Tarı, Arap Dilinde Kasem Formları ve Kur’an-ı Kerim’e Özgü “La Uksimu” Formu ile İlgili Tartışmalar)

Eğer  كان ’nin haberi mazi fiil ise bu, olayın bir kez vuku bulduğunu gösterir. (Fâdıl Sâlih Samerrâî, Meani’n-Nahvi, c. 1, s. 211)

عَاهَدُوا  fiili  مفاعلة  babındandır. Sülasisi  عهد  ’dir. Bu bab fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi manalar katar. 

Burada, belirtilen iki toplulukta sözlerinden cayanların cezalandırılacağını ifade eden bir ikaz vardır. (Âşûr)

Burada kelam, müminlerden Allah yolunda sebat edecekleri hususundaki ahitlerinde tereddüt gösterenlere müvecceh olduğu için, hem kasem lamı ile, hem tahkik harfi ile, hem de  كانَ  fiili ile tekidli gelmiştir. (Âşûr)

 لَا يُوَلُّونَ الْاَدْبَارَۜ

Fasılla gelen cümle  عَاهَدُوا  fiilinden anlaşılan mahzuf kasemin cevabıdır. Menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil tecessüm ifade etmiştir. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde, muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

Muzari fiilin geldiği hallerde çoğunlukla bu gaye mevcuttur. Muzari fiilin kullanımıyla sahne muhatabın gözünde sanki o anda canlanır. Bu da insanı etkiler. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meâni İlmi)

لَا يُوَلُّونَ الْاَدْبَارَ  [Sırtlarını çevirmeyecekler] cümlesi, savaştan kaç­maktan kinayedir. (Sâbûnî, Sâbûnî, Safvetu't Tefasir)

Ayette münafıkların ne olursa olsun düşman karşısında geriye dönüp kaçmayacaklarına dair Allah’a kesin söz verdikleri ifade edilmektedir. 

لا يُوَلُّونَ الأدْبارَ  cümlesi  عاهَدُوا  cümlesi için beyan cümlesidir. (Âşûr)

الأدْبارُ  sırtlardır. Arkasına dönmek, kaçmaktan (الفِرارِ) kinayedir. (Âşûr)

وَكَانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُ۫لاً

وَ  isti’nafiyedir. كَانَ ’nin geldiği sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. كَان ’nin ismi  عَهْدُ اللّٰهِ, veciz ifade kastıyla izafet formunda gelmiştir.

كَان ’nin haberi, isminin içine karışır ve adeta onun mahiyetinden bir cüz olur. (Muhammed Ebu Musa , Hâ-Mîm Sureleri Belâğî Tefsiri 5, Duhan Suresi, s. 124)

Lafza-i celâlin tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Burada da zamir makamında ism-i celilin zahir olarak zikredilmesi, mehabeti artırmak, kalplere Allah korkusunu sokmak, tehditte mübalağa ve azap vaidini ağırlaştırmak içindir. (Ebüssuûd)

عَهْدُ اللّٰهِ  izafeti,  عَهْدُ’nin şanı içindir. Lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır. 

عَاهَدُوا  -  عَهْدُ  kelimeleri arasında cinas-ı iştikak ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatı vardır. 

مَسْؤُ۫لاً  kelimesindeki zamir  عَهْدُ  kelimesine aiddir. Aslında isnad ahde değil, ahdin sahibine yani failine yapılmıştır. Burada ahde bağlı kalmanın zorunluluğu mübalağalı olarak ifade edilmek istendiği için, sorumlu olmak ahde isnad edildi. Ahd ile sahibi birbirine öylesine dolanmışlar/yapışmışlar ki artık ayrılmaları mümkün değilmiş gibi addedilerek (ki buna “mülâbeset” denir) ahdedene isnad edilecek olan kelime ahdin kendisine isnad edilmiş. Ayetin bu şekilde gelmesinde, ahde bağlı olmanın vücûbunu tekid manası vardır. Sorguya çekilen ahd değil, ahdin sahibidir. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

وكانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا  cümlesi  ولَقَدْ كانُوا عاهَدُوا  cümlesi için tezyildir.  بِعَهْدِ اللَّهِ ile kastedilen, kişinin Rabbi ile yaptığı her ahitleşmedir. (Âşûr)

المَسْئُول kelimesi Efendimizin (s.a.)  وكُلُّكم مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ  (hepiniz bakmakta olduklarınızdan mesulsünüz) sözünde buyurduğu gibi kişiye kendisinden hesap sorulacaklardan kinayedir. (Âşûr)