اَوْ تَقُولَ ح۪ينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ اَنَّ ل۪ي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ

Fiil cümlesidir. اَوْ  atıf harfi tahyir/tercih ifade eder. Türkçedeki karşılığı “veya, yahut, yoksa” olan bu edat, iki unsur arasında (matuf-matufun aleyh) tahyir yani tercih (iki şeyden birini seçme) söz konusu olması durumlarında kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

تَقُولَ  önceki ayette geçen  اَنْ تَقُولَ  fiiline matuf olup mansub muzari fiilidir. Faili müstetir olup takdiri  هى ‘dir. Mekulü’l-kavli  اَنَّ ل۪ي كَرَّةً ‘dir. تَقُولَ  fiilinin mef’ûlun bihi olarak mahallen mansubdur. ح۪ينَ  zaman zarfı  تَقُولَ  fiiline mütealliktir. 

ح۪ينَ  cümleye muzaf olan zarflardandır. Cümleye muzâf olduğunda, muzâfun ileyh cümlesinin başında (اَنْ) bulunmaz. Bu duruma pratikte çok rastlanılmaktadır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

تَرَى الْعَذَابَ  ile başlayan fiil cümlesi muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

تَرَى  fiili  ى  üzere mukadder damme ile merfû muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘ dir.  الْعَذَابَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. 

لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir.  اَنَّ  masdar harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder. ل۪ي  car mecruru  اَنَّ ‘nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir. كَرَّةً  kelimesi  اَنَّ ‘nin muahhar ismi olup fetha ile mansubdur. 

فَ  sebebiyyedir. Muzariyi gizli  اَنْ ’le nasb ederek anlamını masdara çevirmiştir. Fâ-i sebebiyyeden önce nefy ,talep bulunması gerekir.

اَنْ  ve masdar-ı müevvel önceki temenniden kaynaklanan masdara matuf olup mahallen merfûdur.  

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra, 3) Lam-ı cuhûddan sonra, 4) Lam-ı ta’lilden (sebep bildiren لِ) sonra, 5) Vav-ı maiyye (وَ)’ den sonra, 6) Sebep fe (فَ)’sinden sonra. Burada harf-i cerden sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَكُونَ  nakıs mansub muzari fiildir.  كان ‘nin ismi müstetir olup takdiri  اَنَا ‘dir. 

مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ  car mecruru  كان ‘nin mahzuf haberine mütealliktir. الْمُحْسِن۪ينَ ‘nin cer alameti  ى ’dir. Cemi müzekker salim kelimeler harfle îrablanırlar. 

الْمُحْسِن۪ينَ  sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babından ism-i faildir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimedir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اَوْ تَقُولَ ح۪ينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ اَنَّ ل۪ي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ

Bu cümle atıf harfi  اَوْ  ile önceki  ayete, hükümde ortaklık nedeniyle atfedilmiştir. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır. Muzari fiil hudûs, teceddüt, istimrar ve tecessüm ifade etmiştir. 

Zaman zarfı  ح۪ينَ ’nin muzâfun ileyhi konumundaki  تَرَى الْعَذَابَ  cümlesi, müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Muzari sıyganın tercih edilmesi cümleye hudûs, teceddüt ve istimrar anlamı katmıştır.  Ayrıca muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

تَقُولَ  fiilinin mekulü’l-kavli olan  لَوْ اَنَّ ل۪ي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ  cümlesi gayr-ı talebi inşai isnaddır. لَو , ‘keşke’ manasında temenni harfidir. 

Masdar ve tekid harfinin dahil olduğu  اَنَّ ل۪ي كَرَّةً  cümlesi, sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. Cümle masdar teviliyle mahzuf fiilin faili konumundadır. Masdar-ı müevvel olan cümlede takdim-tehir ve îcâz-ı hazif sanatları vardır. ل۪ي  car mecruru,  اَنَّ ’nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir.  كَرَّةً , muahhar ismidir.

كَرَّة ’deki tenvin, taklîl ifade eder.

Fa-i sebebiyye’nin dahil olduğu  فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ  cümlesi, masdar teviliyle, cümlenin öncesindeki temenniden kaynaklanan masdara matuftur. Masdar-ı müevvel, كانَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Masdar-ı müevvel cümlesinde îcâz-ı hazif sanatı vardır.  مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ  car mecruru  كانَ ’nin mahzuf haberine mütealliktir.

Bu ayet-i kerîmelerde gelen  لَوْ , kendinden sonra gelen  فَ  harfindeki gizli  اَنْ  ile mansub olan muzari fiilin delaletiyle temenni ifade etmiştir. Bu harfin  ليت ’den farkı; bu harfle ifade edilen temenninin daha da imkânsız oluşudur. Yani daha mübalağalı olarak temenni ifadesi için kullanılır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi ve Âşûr)

لَوۡ ' deki edebî maksat, temenni edilen şeyi arzulandığı halde nadir ve elde edilmesi güç suretinde göstermektir. لَوۡ 'in kullanım sebebi, temenni edilen şeyin -ki o da tabi olan müşriklerin pişman olmaları sebebiyle dünyaya dönmek için tekrar bir fırsat istemeleridir- elde edilmesinin zor ve imkânsız olduğunu ifade etmektir. (Elif Yavuz, Belâgat İlminde Haber Ve İnşâ (Bakara Suresi Örneği) Yüksek Lisans Tezi)