Sûre Allah ve âhiret inancına davet, insanları bu inanca götüren delilleri açıklama konularını baştan itibaren işlemişti. Sonunda yine âhirete iman konusuna geçilmekte, kıyas yoluyla bunun mümkün, hatta ilk yaratmadan daha kolay olduğu belirtilmektedir. 

عجز Aceze : عَجُزٌ İnsanın arka tarafı (kaba eti). İnsan dışındaki varlıkların da arka kısımları böyle adlandırılmıştır. عَجْزٌ kelimesinin asıl anlamı bir şeyden geri kalmak ve işin sonunda meydana gelmektir. Örfte ise bir şeyi yapma konusunda kusur etmenin ismi olmuştur. Kudret kelimesinin zıddıdır. Kuran- ı Kerim’de geçen عَجُوزٌ kelimesi pek çok işi yapmaktan aciz olması dolayısıyla yaşlı kadın için kullanılmaktadır. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 26 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri âciz, acziyet, acûze, mûcize, tâciz ve ucuzdur. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

وَمَنْ لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْاَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءُۜ

Ayet, atıf harfi وَ ‘la nidanın cevabına matuftur.  مَنْ  iki muzari fiili cezm eden şart ismi olup mübteda olarak mahallen merfûdur.  لَا يُجِبْ  mübteda  مَنْ ‘in haberi olarak mahallen merfûdur. 

لَا  nefy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  يُجِبْ  sükun üzere meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri هو ‘dir.

دَاعِيَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.  اللّٰهِ  lafza-i celâli muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. لَيْسَ  nakıs, mebni mazi fiildir. İsim cümlesinin önüne geldiğinde, ismini ref haberini nasb eder. 

لَيْس  isim cümlesini olumsuz yapar. Sadece mazisi çekildiği için camid bir fiildir. Mazi kipinde tüm şahıs zamirlerine çekimi yapılabilmektedir. Türkçeye “değildir, yoktur, hayır” vb. şeklinde tercüme edilir. Bazen  لَيْسَ ’nin haberinin başına manayı tekid için zaid  بِ harf-i ceri gelebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

بِ  harf-i ceri zaiddir. مُعْجِزٍ  lafzen mecrur, لَيْسَ ’nin haberi olarak mahallen mansubdur.  فِي الْاَرْضِ  car mecruru  مُعْجِزٍ ‘e mütealliktir. 

لَيْسَ   atıf harfi وَ ‘la ilk  لَيْسَ ‘ye matuftur. 

لَهُ  car mecruru  لَيْسَ ‘nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir.  مِنْ دُونِه۪ٓ  car mecruru  اَوْلِيَٓاءُ ‘nun mahzuf haline mütealliktir. Muttasıl zamir  ه۪  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur. اَوْلِيَٓاءُ  kelimesi  لَيْسَ ‘nin muahhar ismi olup lafzen merfudur.

اَوْلِيَٓاءَ  kelimesi sonunda zaid yani kelimenin kök harflerinden olmayan elif-i memdude olan isimlerden olduğu için gayri munsariftir. Gayri munsarif isimler: Kesra (esre) ve tenvini alamayan isimlerdir. Gayri munsarif isimler esre yerine fetha alırlar. Yani bu isimler ref halinde damme, nasb halinde fetha, cer halinde yine fetha alırlar.

Gayri munsarife “memnu’un mine’s-sarf (اَلْمَمْنُوعُ مِنَ الصَّرفِ)” da denir. Arapçada kullanılmakla birlikte arapça kökenli olmayan alem (özel) isimler (Yer, ülke, kişi adları vb. gibi isimler) de gayri munsariftir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)    

مُعْجِزٍ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ

İsim cümlesidir. İşaret ismi  اُو۬لٰٓئِكَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.  ف۪ي ضَلَالٍ  car mecruru mahzuf habere mütealliktir.  مُب۪ينٍ  kelimesi  ضَلَالٍ ‘in sıfatı olup kesra ile mecrurdur.

Varlıkları niteleyen kelimelere sıfat denir. Arapça’da sıfatın asıl adı na’t ( النَّعَتُ )dır. Sıfatın nitelediği isme de men’ut ( المَنْعُوتُ ) denir. Bir ismi doğrudan niteleyen sıfata hakiki sıfat, dolaylı olarak niteleyen sıfata da sebebi sıfat denir.

Sıfat ile mevsuftan oluşan tamlamaya sıfat tamlaması denir. Sıfat tek kelime (isim), cümle ve şibh-i cümle olabilir. Ve sıfat birden fazla gelebilir.

Sıfat mevsûfuna: cinsiyet, adet, marifelik - nekrelik ve îrab bakımından uyar.

Sıfat iki kısma ayrılır: 1. Hakiki sıfat  2. Sebebi sıfat. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

مُب۪ينٍ  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَمَنْ لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْاَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءُۜ

Ayet, atıf harfi  وَ  ile nidanın cevabına atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Şart cümlesi olan  مَنْ لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ , sübut ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Şart ismi  مَنْ , mübtedadır.

Nehiy üslubunda talebî inşâî isnad olan  لَا يُجِبْ دَاعِيَ اللّٰهِ  cümlesi,  مَنْ ’in haberidir. Cümlede müsnedin muzari fiil olarak gelmesi hükmü takviye, hudûs, teceddüt  istimrar ve tecessüm ifade eder. Muzari fiil tecessüm özelliği sayesinde muhatabın muhayyilesini harekete geçirerek olayı daha iyi anlamasını sağlar.

دَاعِيَ اللّٰهِ  izafeti  يُجِبْ  fiilinin mef’ûludur. Veciz ifade kastına matuf bu izafette, Allah ismine muzâf olan  دَاعِيَ , tazim ve şeref kazanmıştır. 

Burada ıtnâb vardır. Normalde  ومَنْ لَا يُجِبْهُ  diyerek bir zamir ile kısaca ifade edebilirdi. Ancak ِ دَاعِيَ اللّٰهِ  terkibinin yeniden zikredilmesinde Allah’ın davetinin, çağrısının önemine vurgu, irşadına kulak vermenin ne yüce olduğuna işaret vardır. (Ahmet Musa Üstünbaş, Ahkâf Sûresi’nin Arap Dili Ve Belâgatı Açısından İncelenmesi)

فَ  karînesiyle gelen  فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْاَرْضِ  cümlesi cevaptır.  لَيْسَ ’nin dahil olduğu sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber inkârî kelamdır. Nakıs fiil  لَيْسَ ’nin haberi olan بِمُعْجِزٍ ’deki  بِ , tekid ifade eden zaid harftir.

Burada  بِ  harfi manayı pekiştirmek için gelmiş olup zaiddir. Olumlu cümlelerde  ل harfinin tekid ifade ettiği gibi, olumsuz cümlelerde de  لَيْسَ  ve  مَا ‘nın haberinin başında gelen  بِ  harfi tekid bildirir. (Suyûtî, İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, II, 142)

Kur'an-ı Kerim'de  بِ  harfi 22 yerde لَيْسَ ‘nin, 19 yerde de  مَا ‘nın haberinin başında zaid olarak gelmiştir. (Ahmet Yüksel, Biçim, Anlam ve İmlâ Yönüyle Arapçada Zâidlik)

وَلَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَٓاءُۜ  cümlesi atıf harfi  وَ ‘la makabline hükümde ortaklık nedeniyle atfedilmiştir. Sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi faide-i haber talebî kelamdır.

لَيْسَ ’nin dahil olduğu bu isim cümlesinde îcâz-ı hazif ve takdim-tehir sanatları vardır.

لَهُ  car mecruru  لَيْسَ ’nin mahzuf mukaddem haberine mütealliktir.  مِنْ دُونِه۪ٓ  car mecruru, mahzuf hale mütealliktir.  اَوْلِيَٓاءُ  kelimesi  لَيْسَ ’nin muahhar ismidir.

دُونِه۪  izafeti, gayrının tahkiri içindir.

دُونِه۪  tabirinin, ‘Allah'tan gayrı’ ve ‘Allah’la beraber’ olmak üzere iki manası vardır. (Medine Balcı c. 8, s. 723)

لَيْسَ ’nin tekrarında cinas ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

Bundan önceki kelamlarında davete icabet, teşvik edildikten sonra burada ise icabet için uyarı yapılmakta ve icabet etmeyen kimsenin, dünyanın neresine kaçarsa kaçsın veya yerin derinliklerine de girse, Allah'ın azabından kurtulamayacağı belirtilmektedir. (Ebüssuûd)

اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ

Ayetin sonunda beyanî istînâf olarak gelen cümlenin fasıl sebebi şibh-i kemâl-i ittisâldir.

Mübteda ve haberden oluşmuş sübut ve istimrar ifade eden isim cümlesi, faide-i haber ibtidaî kelamdır. Müsnedün ileyhin işaret ismi ile marife olması tahkir içindir.

Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Car mecrur  ف۪ي ضَلَالٍ , mahzuf habere mütealliktir.

İsim cümleleri sübut ifade eder. İsim cümlelerinin asıl kuruluş sebebi; müsnedin, müsnedün ileyh için sabit olduğunu ifade etmektir. İsim cümlesinin haberi müfred ya da isim cümlesi olursa asıl konulduğu mana olan sübutu veya bazı karinelerle istimrarı (devamlılığı) ifade eder. İstimrar ifadesi daha çok medh ve zem durumlarında olur. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur'an Işığında Belâgat Dersleri Meânî İlmi)

ف۪ي ضَلَالٍ  ifadesindeki  ف۪ي  harfinde istiare-i tebeiyye vardır.  ف۪ي  harfindeki zarfiyet manası dolayısıyla dalalet, içine girilebilen maddi bir şeye benzetilmiştir. Burada  ف۪ي  harfi kendi manasında kullanılmamıştır. Çünkü dalalet hakiki manada zarfiyeye yani içine girilmeye müsait değildir. Sapkınlıktaki yüksek dereceyi ifade etmek üzere bu harf kullanılmıştır. Câmi’, her ikisindeki mutlak irtibattır. (Fatma Serap Karamollaoğlu, Kur’an Işığında Belâgat Dersleri Beyan İlmi)

ضَلَالٍ ’deki nekrelik tahkir ve kesret ifade eder.

مُب۪ينٍ  kelimesi  ضَلَالٍ  için sıfattır. Sıfatlar anlamı zenginleştiren ıtnâb sanatıdır. 

Ayette zarfiye manası taşıyan  ف۪ي  harfi gelmiş, böylece dibi görünmeyen derin bir çukurun içine düşmüş gibi “siz bu dalalete gömülmüşsünüz” manası ifade edilmiştir Müfessirler Kur'an'ın hidayet kelimesi ile  على  harfini, dalalet kelimesi ile ise  ف۪ي  harfini kullandığına dikkat çekmişlerdir. (Fâdıl Sâlih Sâmerrâî, Beyânî Tefsir Yolu, c.2, s.231) 

31 ve 32. ayetlerdeki  دَاعِيَ  kelimeleri arasında cinâs-ı mümâsil vardır. (Ahmet Musa Üstünbaş, Ahkâf Sûresi’nin Arap Dili Ve Belâgatı Açısından İncelenmesi)

Bundan önce davete icabet etmeyen kimsenin kendi imkanlarıyla kurtulamayacağı beyan edildikten sonra burada da, onun, başkasının yardımıyla da kurtulamayacağı beyan edilmektedir. (Ebüssuûd)