Câhiliye kelimesi, sözlükte bilgisizlik anlamına gelen cehl kökünden türetilmiş olup, “bilgiden yoksun olmak, bir konuda doğru olanın tersine inanmak, yapılması gerekenin tersini yapmak” demektir (Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “chl” md.). İslâmî dönemde ortaya çıkmış olan câhiliye kelimesi özel olarak, Araplar’ın İslâm’dan önceki dinî ve sosyal hayat telakkilerini, genel olarak da kişilerin ve toplumların günah ve isyanlarını ifade eden bir terimdir. Kur’an’da dört yerde geçen câhiliye terimi (Âl-i İmrân 3/154; Mâide 5/50; Ahzâb 33/33; Feth 48/26) Araplar’ın İslâm’dan önceki inanç, tutum ve davranışlarını İslâmî devirden ayırt etmek için kullanılmıştır. Bu sebeple genel olarak Araplar’ın İslâm’dan önceki dönemine Câhiliye veya Câhiliye çağı denilmektedir (bu konuda bilgi için bk. Mustafa Fayda, “Câhiliye”, DİA, VII, 17). 

 Burada câhiliye terimi ile yalnızca İslâm’dan önceki tarihî zaman dilimi değil, o dönemin insanlar arasında farklı uygulamalar doğuran haksız ve zalim zihniyetine, kişisel ve toplumsal olguların sadece menfaat açısından yararlı olup olmadığı endişesinin karakterize ettiği ahlâkî eksikliğe dikkat çekilmekte; özellikle Araplar’dan etkilenerek Tevrat’ın hükmünü bırakıp onlarda mevcut olan eşitsizlik ve üstün ırk anlayışını yahudi kabileleri arasında dahi uygulayan Nadîroğulları’na işaret edilmekte ve onlar kınanmaktadır. 

Allah’tan daha üstün bir hâkim ve O’nun verdiği hükmünden daha güzel ve daha âdil bir hüküm yoktur. Bunu ancak hakka, adalete ve eşitliğe inanan toplumlar anlayabilirler. Kalplerinde hastalık olup ahlâken sapmış olanlar bunu anlayamazlar. Dolayısıyla, haksızlığı ve zulmü hakka ve adalete tercih edebilirler. 

Bu tür ahlâkî sapmalar daima ortaya çıkabileceği için Hz. Peygamber, Câhiliye dönemine geçmişte kalan bir zaman dilimi olarak bakmamış, aksine bu dönemdeki anlayışın her fırsatta tekrar ortaya çıkabileceğini düşünerek uyarılarda bulunmuştur (Buhârî, “Cenâiz”, 39, 40; “Menâkıb”, 8).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 2 Sayfa: 288-289

اَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَۜ 

Hemze istifham,  فَ  istînâfiyyedir.  حُكْمَ  kelimesi  يَبْغُونَ  fiilinin mukaddem mef’ûlun bihi olup fetha ile mansubtur.

الْجَاهِلِيَّةِ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur.  يَبْغُونَ  fiili  نَ ‘un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

  وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ۟

وَ  atıf harfi,  مَنْ  istifham ismidir. Mübteda olarak mahallen merfûdur.  اَحْسَنُ  haberdir.

مِنَ اللّٰهِ  car mecruru  اَحْسَنُ ’ye müteallıktır. 

حُكْمًا  temyiz olup fetha ile mansubtur.  لِقَوْمٍ  car mecruru  حُكْمًا ’in mahzuf  sıfatına müteallıktır.

يُوقِنُونَ۟  fiili  قَوْمٍ  kelimesinin sıfatı olarak mahallen mecrurdur.  يُوقِنُونَ۟  fiili  نَ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

اَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَۜ

فَ  istînâfiyyedir. Cümle istifham üslubunda talebî inşâî isnaddır.

Müsbet muzari fiil sıygasındaki cümlede takdim-tehir sanatı vardır. Fiilin mef’ûlü olan  حُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ  amili olan  يَبْغُونَ ’ye takdim edilmiştir.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüp, inkâr  ve kınama  anlamı taşıdığı için vaz edildiği mananın dışına çıkmıştır. Bu nedenle mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayrıca cümlede mütekellimin Allah Teâlâ olmasından dolayı istifhamda tecâhül-i ârif sanatı vardır.

Arapçada  جَهِل  kelimesi vardır ama  الْجَاهِلِيَّةِ  kelimesini ilk defa Kur’an kullanmıştır. Dört yerde geçmiştir. İlmin zıddı değil, tutarsızlık, dengesizlik, hevaya tabi olma gibi anlamlarda gelmiştir. Hepsi Medeni ayetlerde geçmiştir. (Vakafât, Düşündüren Ayetler)

Bu kelam, onların haline râci ve onlar için yadırgama ve kınamadır. Bu cümle, makamın gerektirdiği mukadder (gizli) bir cümleye atıftır. Bunun anlamı şudur:

Resulüm, onlar senin hükmünden yüz çevirip de cahiliye hükmünü mü arıyorlar?

Mef’ûlün, fiilden önce zikredilmesi, ret ve taaccüp manasını tekid içindir. Çünkü Peygamber hükmünden yüz çevirip başka bir hüküm aramak, inkâr  ve taaccübe şayandır; cahiliye hükmünü aramak ise daha çirkindir ve daha çok taaccübü ve reddi muciptir. (Ebüssuûd)

Cumhur  يَبْغُون  fiilini  ي  harfiyle gaib sıygasıyla  okumuştur. Fiildeki zamir  وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَٓا اَنْزَلَ اللّٰهُ  ayetindeki  مَنْ ‘e aittir. İbni Âmir de  ت  harfiyle ve muhatap sıygasıyla تَبْغُونَ  şeklinde okumuştur. Yani iltifat yoluyla Yahudilere hitap edilmiştir. (Âşûr) 

وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ۟

Cümle  وَ ’la makabline atfedilmiştir. İstifham üslubunda talebî inşâî isnaddır. istifham ismi  مَنْ  mübtedadır.  اَحْسَنُ  ism-i tafdil kalıbında, mübalağa ifade etmiştir.

Cümle istifham üslubunda gelmiş olmasına rağmen taaccüp ve inkâr  anlamı taşıdığı için vaz edildiği mananın dışına çıkmıştır. Bu nedenle mecaz-ı mürsel mürekkebtir.

Ayrıca cümlede mütekellimin Allah Teâlâ olmasından dolayı istifhamda tecâhül-i ârif sanatı, lafza-i celâlin zikrinde tecrîd sanatı vardır. 

حُكْمًا  temyizdir. Dolayısıyla cümlede ıtnâb sanatı vardır.

حُكْمًا’deki tenvin tazim ifade eder. Kelimenin ayette tekrarlanmasında ıtnâb ve  reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

İki cümle arasında mukabele vardır. 

Cümle kavl-i bil mucib sanatı ile Yahudilere ciddi bir tariz ifade eder. “Eğer siz yakînen inanıyorsanız elbette Allah’ın hükmünü tercih edeceksiniz. Ama Allah’ın hükmünü kabul etmiyorsanız, işte o zaman inanmadığınızı, inancınızın yakîn derecesine ulaşmadığını ortaya koymuş olursunuz. İman kadrosunun dışında kalırsınız.” demektir. (Medine Balcı, Dergâhu’l Kur’an)

Ayette  لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ۟  kısmı manayı pekiştirmek için gelmiştir. Ayrıca ayetin bu fasılayla bitmesi öncesi ve sonrasındaki ayet fasılalarına da uygun olmuştur. Bu kısım olmasa da ayetin manası tamdır. (Ali Bulut / Kur’an-ı Kerim’de Itnâb Üslûbu)

Bu istifham inkârî olup herhangi bir kimsenin hükmünün Allah Teâlâ’nın hükmüne eşit veya ondan daha güzel olamayacağını belirtir. (Ebüssuûd)

وَمَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْمًا  ayetindeki  وَ  haliyye ve itiraziyyedir. İstifham ise olumsuzluk manasında inkârî (red)’dir. (Âşûr)