İnsan Sûresi 25. Ayet

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَاَص۪يلاًۚ  ...

Sabah akşam Rabbinin adını an.
 
Sıra Kelime Anlamı Kökü
1 وَاذْكُرِ ve an ذ ك ر
2 اسْمَ adını س م و
3 رَبِّكَ Rabbinin ر ب ب
4 بُكْرَةً sabah ب ك ر
5 وَأَصِيلًا ve akşam ا ص ل
 

Müzzemmil ve Müddessir sûrelerinde olduğu gibi burada da Hz. Peygamber’in yüce Allah’ı sabah akşam zikir ve tesbih etmekle, gece gündüz O’na ibadetle yükümlü olduğu bildirilmektedir. Bu ibadetlerle Hz. Peygamber’in Allah’a derin saygı ve bağlılığının, irade ve azminin daha da güçlendirilmesinin ve müşriklerin çirkin saldırılarına karşı direncinin arttırılmasının amaçlandığı anlaşılmaktadır. Râzî müfessirlerin bu âyetlerle ilgili görüşlerini üç maddede özetlemiştir:

a) Bu âyetlerde beş vakit namaz emredilmiştir. Zira onlara göre “rabbinin adını anmak”tan maksat namaz kılmaktır. “Sabah” diye çevrilen bükra kelimesi sabah namazının vaktini, “akşam” diye çevrilen asîl kelimesi ise öğle ve ikindi namazlarının vakitlerini ifade eder. “Gecenin bir kısmında O’na secde et” diye tercüme edilen cümleden maksat akşam ve yatsı namazları, gecenin uzun bir bölümünde kılınması emredilen namaz ise Resûlullah’a farz, ümmetine mendup olan teheccüd namazıdır.

b) “Sabah akşam rabbin adını anmak”tan maksat namaz değil, sözle Allah’ı tesbih etmek ve O’nun noksan sıfatlardan münezzeh olduğuna inanmaktır. Bu da insanın gece gündüz bütün zamanlarda Allah’ı diliyle ve kalbiyle zikretmesi demektir (XXX, 259; ayrıca krş. Ahzâb, 33/41-42).

c) Allah’ı zikirden maksat bu söylenenlerin tamamıdır; farz olan beş vakit namaz, nâfile namazlarla dua ve istiğfarın hepsi bu zikre dahildir (İbn Âşûr, XXIX, 405 vd.).

Bize göre bu âyetlerde –beş vakit namaz da dahil olmak üzere– genel olarak ibadetin, özellikle gecenin belli vakitlerinde namaz kılmak, tesbih, dua, tövbe ve istiğfar gibi ibadet sayılan faaliyetlerde bulunmak suretiyle Allah’a kulluk, itaat ve bağlılık arzetmenin önemi üzerinde durulmuştur.

 

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَاَص۪يلاًۚ


Ayet, önceki ayetteki cevap cümlesine matuftur. Fiil cümlesidir. 

اذْكُرِ  sükun üzere mebni emir fiildir. Faili müstetir olup takdiri  أنت ‘dir.  اسْمَ  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur. Aynı zamanda muzâftır. 

رَبِّكَ  muzâfun ileyh olup kesra ile mecrurdur. Muttasıl zamir  كَ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.  بُكْرَةً  zaman zarfı اذْكُرِ  fiiline mütealliktir. اَص۪يلاًۚ  atıf harfi  وَ ‘la makabline matuftur.
 

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَاَص۪يلاًۚ


Ayet, önceki ayetteki cevap cümlesine  وَ ‘la, atfedilmiştir. Atıf sebebi hükümde ortaklıktır. Cümleler arasında manen ve inşaî olmak bakımından mutabakat mevcuttur. Matufun aleyhteki nefy sıygasından bu cümlede müspet emir sıygasına iltifat vardır.

Emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. 

Veciz ifade kastına matuf  اسْمَ رَبِّكَ  izafetinde, Hz. Peygamber’e ait zamirin Rabb ismine muzâfun ileyh olması, Peygamberimize tazim, teşrif ve destek içindir. Rabb ismine muzâf olan  اسْمَ , şan ve şeref kazanmıştır.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde Rabb isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

اَص۪يلاًۚ  zaman zarfı  بُكْرَةً ’e atfedilmiştir. Atıf sebebi tezattır.

اَص۪يلاًۚ بُكْرَةً , bütün zamanlardan kinayedir. Ayrıca bu kelimeler arasında tıbâk-ı hafî sanatı vardır. 

‘’Sabah akşam’’ sözüyle devamlılık kastedilmiştir. Yani her an O’nu anmaya devam et demektir. (Rûhu’l Beyân) 

بُكْرَةً , ‘erken’ demektir. Sabah ve sabahtan öğleye kadar olan süre için kullanılır.

اَص۪يلاًۚ , ikindi ve akşam üzeri manalarına gelmekle beraber öğleden akşama kadar olan zamana denir. Buna göre "sabahtan akşama kadar" demek olup bunun içinde sabah, öğle ve ikindi namazları vardır. (Elmalılı)

البُكْرَةِ والأصِيلِ  ile murad edilen gündüz vakitlerini kapsamasıdır. (Âşûr)

Rabbinin adını zikretmek, daveti tebliğ etmeyi, farz ve nafile namazlarda Allah'a ibadet etmeyi, O'nun azabından korkup, sevabını ümit etmeyi içermektedir. (Âşûr)

Gündüz vakitleri; namaz vakitleri gibi sınırlı vakitleri ve nafile ibadet, dua ve istiğfar vakitleri gibi sınırsız vakitler dahil olmak üzere günün her vaktini kapsar. (Âşûr)

بُكْرَةً  günün başlangıcı,  أصِيلًا  ise akşam vaktidir. (Âşûr)