Mekkeli müşrik ordusu savaş gücünün nicelik yönünden fazlalığına güvenerek mutlaka zaferi kazanacaklarını ve Medine’ye girerek müslümanları yok edeceklerini ummuştu. Nitelik niceliğe, Allah’ın yardımı, O’na karşı çıkan insanların birbirine yaptıkları yardıma galip gelince Allah, müşriklerin bu tecrübeden ibret alıp yanlış yoldan dönmelerini sağlamak üzere önce –kinayeli bir üslûpla– neyi umup neyi bulduklarına işaret etmiş ve âdeta şöyle demiştir: “Siz zafer bekliyordunuz, işte size zafer; yani onun tersi olan yenilgi.” Sonra da musibetten ders alarak yanlış yoldan dönmemeleri, kendileri için hayırlı olan hareketi reddetmeleri halinde başlarına gelecekler sıralanmıştır: Tekrar saldırırlarsa Allah’ın izni ve yardımı ile yine mağlûp olacaklar, sayıca çokluğun onlara bir faydası olmayacaktır; çünkü Allah müminlerin yanındadırlik etmeyiniz, emanetinizdeki şeylere de bilerek hıyanet etmeyiniz.

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri

 Cilt: 2 Sayfa: 676

اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَٓاءَكُمُ الْفَتْحُۚ

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir. Şart ve cevap cümlesinde şartın vuku bulma ihtimali şüpheli veya zayıfsa  اِنْ  kullanılır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)  

تَسْتَفْتِحُوا  şart fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur. 

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir.  قَدْ  tahkik harfidir. Tekid ifade eder.

Şart ve cevap fiilleri mazi de muzari de gelebilir. Ancak aslolan ikisinin de muzari gelmesidir. 

Cevap cümlesi; başına hiçbir edat gelmeyen olumlu mazi ve muzari olarak geldiğinde başına cevap (rabıt)  ف’si gelmez. Ayrıca  لَمْ  (cahd-ı mutlak) ve  لَا  (nefyi istikbal) ile menfi olan muzari olarak geldiğinde de umumiyetle başına cevap (rabıt) ف’si gelmez, bunun haricinde gelen cümle çeşitlerinde ise umumiyetle başına cevap (rabıt) ف’si gelir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

جَٓاءَ  fetha üzere mebni mazi fiildir. Muttasıl zamir  كُمُ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubdur.  الْفَتْحُ  fail olup lafzen merfûdur.

تَسْتَفْتِحُوا  fiili, sülâsî mücerrede üç harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İstif’âl babındadır. Sülâsîsi  فتح ’dir.

Bu bab fiile talep, tehavvül, vicdan, mutavaat, ittihaz ve itikat gibi anlamları katar.

  وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْۚ

وَ  atıf harfidir. Atıf harflerinden biri kullanılarak iki kelimeyi veya iki cümleyi birbirine bağlamaya atf-ı nesak denir. Atıf harfinden önce gelene matufun aleyh, sonra gelene matuf denir. Matuf ve matufun aleyh arasında îrab bakımından, sıyga bakımından, cümlelerin haberî veya inşâî olması bakımından uyum olur. Mana bakımından aralarında uygunluk varsa fiil isme atfedilebilir. Müstetir zamir atıf olmaz.

Matufun îrabı her zaman için matufun aleyhe uyar.

و : Matuf ve matufun aleyhin hükümde ortak olduğunu belirtir. İkisi arasında tertip olduğunu göstermez. Vav ile yapılan atıfta matuf ve matufun aleyh yer değiştirebilir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi) 

اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  تَنْتَهُوا  şart fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

فَ  şartın cevabının başına gelen rabıta harfidir. Munfasıl zamir  هُوَ  mübteda olarak mahallen merfûdur.

خَیۡرࣱ  haber olup lafzen merfûdur.  لَّكُمۡ  car mecruru  خَيْرٌ ’e müteallıktır.

خَیۡرࣱ  kelimesi ism-i tafdil kalıbındandır. Çok kullanıldığı için başındaki hemze hafifletilmiştir.

İsm-i tafdil; bir vasfın, bir hususun bir varlıkta diğer bir varlıktan daha fazla olduğunu ifade eder. İsm-i tafdil  اَفْضَلُ  veznindendir. İsm-i tafdilin sıfat-ı müşebbeheden farkı; renk, şekil, uzuv noksanlığı ifade etmemesidir. Müennesi  فُعْلَى  veznindedir. 

İsm-i tafdilden önce gelen isme “mufaddal”, sonra gelen isme “mufaddalun aleyh’’ denir. Mufaddal ve mufaddalun aleyhi bazen açıkça cümlede göremeyebiliriz. Bu durumda mufaddal ve mufaddalun aleyh cümlenin gelişinden anlaşılır.

خَيْرٌ  ve  شَرٌّ  kelimeleri Kur’an-ı Kerim’de umumiyetle ism-i tafdil manasında gelmiştir. Bunların asılları  اَخْيَرُ  ve  اَشْرَرُ  veznindedir. Çok kullanıldıklarından dolayı Arap dilbilgisinde bu şekilde gelmektedir. İsm-i tafdilin geliş şekilleri:

1. ال ’sız  مِنْ ’li gelir.  مِنْ  hazf edilebilir. Karşılaştırma içindir. “Daha” manası verir. Müfred müzekker olmalıdır.

2. ال ’lı gelir. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat 

olmalıdır (yani bir önceki kelimeye uymalıdır).

3. Marifeye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Mutabakat olabilir (yani bir önceki kelimeye uymalıdır) veya müfred müzekker olabilir.

4. Nekreye muzâf olur. “En” manası verir. Kıyaslama (üstünlük) ifade eder. Müfred müzekker olmalıdır. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

تَنْتَهُوا  fiili, sülâsî mücerrede iki harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Fiil iftiâl babındadır. Sülâsîsi  نهي ’dir.

İftiâl babı fiile mutavaat (dönüşlülük), ittihaz (edinmek, bir şeyi kendisi için yapmak), müşareket (ortaklık), izhar (göstermek), ihtiyar (seçmek), talep ve çaba göstermek manaları katar. İfteale kalıbı hem soyut hem somut anlamlı fiiller için kullanılır.

 وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْۚ 

وَ  atıf harfidir.  اِنْ  iki muzari fiili cezm eden şart harfidir.  تَعُودُوا  şart fiili  ن ’un hazfıyla meczum muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı fail olup mahallen merfûdur.

Şartın cevabı  نَعُدْ ‘dur.  نَعُدْ  sükun üzere meczum muzari fiildir. Faili müstetir olup takdiri  نحن ’dur.

  وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْـٔاً وَلَوْ كَـثُرَتْۙ

وَ  atıf harfidir.  لَنْ  muzariyi nasb ederek manasını olumsuz istikbale çeviren tekid harfidir.  تُغْنِيَ  mansub muzari fiildir.

عَنْهُمْ  car mecruru  تُغْنِيَ  fiiline müteallıktır. 

فِئَتُكُمْ  fail olup lafzen merfûdur. Muttasıl zamir  كُمْ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

شَيْـٔاً  mef’ûlun bih olup fetha ile mansubdur.

وَ  haliyyedir.  لَوْ  gayr-ı cazim şart harfidir. Cümleye muzâf olur.

كَـثُرَتْ  şart fiili olup fetha üzere mebni mazi fiildir.  تْ  te’nis alametidir. Faili müstetir olup takdiri  هى ’dir.

Şartın cevabı öncesinin delaletiyle mahzuftur. Takdiri;  لن تغني عنكم فئتكم (Grubunuz size asla fayda vermeyecektir.) şeklindedir.

تُغْنِيَ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. İf’al babındandır. Sülâsîsi  غني ’dir.

İf’al babı fiile tadiye (geçişlilik), kesret, haynunet (zamanı gelmesi), sayruret, izale, zamana ve mekâna duhul, temkin (imkân sağlamak), vicdan (bir vasıf üzere bulmak) mutavaat (tef’il babının dönüşlülüğü), tariz (arz etmek, maruz bırakmak) manaları katar. Bazen de fiilin mücerred manasını ifade eder.

وَاَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ۟

وَ  atıf harfidir.  اَنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir. İsmini nasb haberini ref eder.  اللّٰهَ  lafza-i celâli  اَنَّ ’nin ismi olup fetha ile mansubdur.

مَعَ  mekân zarfı,  اَنَّ ’nin mahzuf haberine müteallıktır.

الْمُؤْمِن۪ينَ۟  kelimesi  مَعَ ’nın muzâfun ileyhi olup cer alameti  ي  harfidir. Çünkü cemi müzekker salimler harfle îrablanırlar.

الْمُؤْمِن۪ينَ۟  kelimesi; sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan if’al babının ism-i failidir.

İsm-i fail; eylemi yapan ve gerçekleştiren demektir. Geçici olarak o sıfatı yüklenen isimdir. İsm-i fail; hem varlığa (zata) hem de onun sıfatına delalet eden kelimelerdir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

 تَسْتَفْتِحُوا -تَنْتَهُوا -تَعُودُوا - الْمُؤْمِن۪ينَ۟  kelimelerinde müennesin müzekkere katılması yoluyla tağlîb sanatı vardır. 

“Ey iman edenler!” şeklindeki hitapların çoğunda kadınların erkeklere katılması yoluyla tağlîb vardır. (Prof. Dr. Ali Bulut, Belâgat)

اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَٓاءَكُمُ الْفَتْحُۚ

İstînâfiyye olarak fasılla gelen cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  تَسْتَفْتِحُوا, şart cümlesidir. 

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَقَدْ جَٓاءَكُمُ الْفَتْحُۚ, tahkik harfiyle tekid edilmiş mazi fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda faide-i haber talebî kelamdır.

جَٓاءَكُمُ الْفَتْحُۚ  (Fetih size geldi) ifadesinde mecaz-ı aklî sanatı vardır.

اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَٓاءَكُمُ الْفَتْحُۚ  hitabı, alay yoluyla, müşriklere yapılan hitaptır. Nitekim bir ayet-i kerimede,  ذُقْۙ ۚ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْكَر۪يمُ (Tat bakalım, sen kendince üstündün) (Duhan Suresi, 49) buyurularak inkârcıyla alay edilmiştir. (Safvetu't Tefasir)

وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْۚ

İstînâfiyyeye  وَ ’la atfedilen cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  تَنْتَهُوا, şart cümlesidir. 

فَ  karinesiyle gelen cevap cümlesi  فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْۚ  şeklinde isim cümlesi olup faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْۚ

İstînâfiyyeye matuf cümle şart üslubunda haberî isnaddır. Aralarında haberî olmak bakımından mutabakat vardır. Müspet muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  تَعُودُوا , şart cümlesidir. 

فَ  karinesi olmadan gelen cevap cümlesi  نَعُدْۚ , muzari fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip, şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

تَعُودُوا - نَعُدْۚ  ve  تَسْتَفْتِحُوا -  الْفَتْحُۚ  kelime grupları arasında iştikak cinası ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْـٔاً وَلَوْ كَـثُرَتْۙ 

Yine istînâfa atfedilmiş cümle, menfi muzari fiil sıygasında faide-i haber talebî kelamdır. Aralarında haberî olmak bakımından mutabakat vardır. Car-mecrur  عَنْكُمْ, önemine binaen fail olan  فِئَتُكُمْ ’e takdim edilmiştir. 

شَيْـٔاً ’deki tenvin kıllet ve nev ifade eder. Hiçbir şey anlamındadır. Bilindiği gibi menfi siyakta nekre, umuma işaret eder.

Hal vavı ile gelen  وَلَوْ كَـثُرَتْۙ  cümlesi, şart üslubunda haberî isnaddır.  كَـثُرَتْۙ, şart fiilidir. Şartın cevabı öncesinin delaletiyle mahzuftur. Şartın cevabının hazfi îcâz-ı hazif sanatıdır. Şart ve cevap cümlelerinden oluşan terkip şart üslubunda faide-i haber ibtidaî kelamdır.

 وَاَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ۟

وَ  atıf veya istînâfiyyedir. Masdar ve tekid harfi  اَنَّ  ve müteakip isim cümlesi, faide-i haber inkârî kelamdır. Masdar-ı müevvel, takdir edilen  ل  harfiyle birlikte mahzuf fiile müteallıktır.

Müsnedün ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan (kapsayan) lafza-i celâlle marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet uyandırmak içindir. Cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ۟’in müteallakı olan اَنَّ’nin haberi mahzuftur.

Ayetin bu son cümlesi mesel tarikinde tezyîldir. Tezyîl cümleleri ıtnâb babındandır. 

Önceki cümleyi tekid için gelmiştir. Mesel tarikinde olanlar müstakil olarak da bir mana ifade eder. Yani müstakil olarak dillerde dolaşır, atasözü gibi halk arasında bilinir. 

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması hasebiyle cümledeki lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır. 

اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ۟  ve  وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْۚ  cümleleri arasında mütekellimden gaibe geçiş şeklinde güzel bir iltifat sanatı vardır.