Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin de kaydettiği gibi (Ahkâmü’l-Kur’ân, II, 854) âyetin “fitne ortadan kalkıncaya ve dinin tamamı Allah için oluncaya kadar…” kısmını iki şekilde anlamak mümkündür: 1. “Dünyada veya bölgede hiçbir müşrik kalmayıncaya ve herkes müslüman oluncaya kadar.” 2. “Din ve vicdan hürriyeti yerleşinceye, herkesin serbestçe dinini yaşaması imkânı doğuncaya ve böylece hak olsun bâtıl olsun din seçimi ve dinî hayat baskıya değil, samimi inanca dayanıncaya kadar.” Biz ikinci anlayışı tercih etmiş bulunuyoruz (ayrıca bk. el-Bakara 2/193; en-Nisâ4/75-76).

Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri 

Cilt: 2 Sayfa: 690

وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ كُلُّهُ لِلّٰهِۚ

Fiil cümlesidir.  وَ  atıf harfidir.  قَاتِلُوهُمْ  fiili  نَ ’un hazfiyla mebni emir fiildir. Zamir olan çoğul  و ‘ı fail olup mahallen merfûdur.

Muttasıl zamir  هُمْ  mef’ûlun bih olarak mahallen mansubtur. 

حَتّٰى  gaye bildiren cer harfidir.  لَا تَكُونَ  muzari fiilini gizli  اَنْ ’le nasb ederek anlamını masdara çeviren cer harfidir. 

اَنْ  ve masdar-ı müevvel, cer mahallinde  قَاتِلُوهُمْ  fiiline müteallıktır.

لَا  nefiy harfi olup olumsuzluk manasındadır.  تَكُونَ  tam, mansub muzari fiildir.  فِتْنَةٌ fail olup lafzen merfûdur.

اَنْ  harfi 6 yerde gizli olarak gelebilir: 1) Harf-i cer olan (حَتّٰٓى)’dan sonra, 2) Atıf olan اَوْ ’den sonra, 3) Lamul cuhuddan sonra, 4) Lamut talilden (sebep bildiren لِ) sonra, 5) Vavul maiyye (وَ)’ den sonra, 6) Sebep fe (فَ)’sinden sonra. Burada harf-i cerden sonra geldiği için gizlenmiştir. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَ  atıf harfidir.  يَكُونَ  nakıs fiildir ama burada tam fiil olarak gelmiştir.  الدّ۪ينُ  kelimesi يَكُونَ ’nin ismi veya faili olup lafzen merfûdur.

كُلُّهُ  kelimesi  الدّ۪ينُ  tekit içindir. Muttasıl zamir  هُ  muzâfun ileyh olarak mahallen mecrurdur.

لِلّٰهِ  car mecruru  الدّ۪ينُ ‘nun mahzuf haline müteallıktır.

قَاتِلُوهُمْ  fiili sülâsî mücerrede bir harf ilave edilerek mezid yapılan fiillerdendir. Mufâale babındandır. Sülâsîsi  قتل ’dur.

Mufâale babı fiile, müşareket (ortaklık), bir işi peşpeşe yapmak, teksir (çokluk, bir işi çok yapmak) gibi anlamlar katar.

فَاِنِ انْتَهَوْا فَاِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ

فَ  istînâfiyyedir.  اِنْ  şart harfi iki muzari fiili cezmeder.  انْتَهَوْا  şart fiili olup mahzuf elif üzere mukadder damme ile mebni mazi fiildir.

فَ  ta’liliyyedir.  اِنَّ  tekid harfidir. İsim cümlesinin önüne gelir, ismini nasb haberini ref eder.

للّٰهَ  lafza-i celâli,  اِنَّ ’nin ismi olup lafzen mansubtur.  

مَٓا  müşterek ism-i mevsûlu,  بِ  harfiyle birlikte  بَص۪يرٌ  kelimesine müteallıktır. İsm-i  mevsûlun sılası  يَعْمَلُونَ ‘dir. Îrabtan mahalli yoktur. 

تَعْمَلُونَ  fiili,  نَ ’un sübutuyla merfû muzari fiildir. Zamir olan çoğul  و ’ı  fail olup mahallen merfûdur.

بَص۪يرٌ  kelimesi اِنَّ ’nin haberi olup lafzen merf^dur.

بَص۪يرٌ mübalağalı ism-i fail kalıbıdır. Bu kalıp bu vasfın mevsûfta sürekli varlığına, sıfatın, mevsûfun bir parçası gibi ondan ayrılmayan bir özelliği olduğuna işaret eder.

Mübalağalı ismi fail; bir varlıkta bir niteliğin aşırı derecede bulunduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağalı ismi failler Allah için kullanılırsa sıfat, insanlar için kullanılırsa mübalağa ya da lakap olurlar. (Arapça Dilbilgisi Ayetlerle Nahiv Bilgisi)

وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ كُلُّهُ لِلّٰهِۚ

Bu ilâhî hitabın, umûmî olması, müminlerin savaşa teşvik edilmesi,

"Ve eğer yeniden savaşa dönerlerse, daha öncekilere uygulanan yasa (ilâhî sünnet) onlara da uygulanacaktır" buyurulması, ceza va'dinin gerçekleştirilmesi içindir. (Ebüssuûd)

Atıfla gelen ayetin ilk cümlesi emir üslubunda talebî inşâî isnaddır. Gaye bildiren masdar ve cer harfi  حَتّٰى  ve akabindeki  لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ  cümlesi, masdar tevilinde  قَاتِلُوهُمْ fiiiline mütallıktır. Bu cümlede  كَانُ , tam fiildir. Masdar-ı müevvel menfi muzari fiil cümlesi faide-i haber ibtidaî kelamdır. 

تَكُونَ  fiiline matuf olan müteakip cümledeki  يكون , nakıs veya tam fiil olabilir. Car mecrur  يكون ’nin mahzuf haberine veya mahzuf hale müteallıktır. Her iki durumda da cümlede îcâz-ı hazif sanatı söz konusudur. Cümle müspet muzari fiil sıygasında, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Ayette mütekellimin Allah Teâlâ olması sebebiyle, tüm kemâl sıfatları bünyesinde barındıran lafza-i celâlde tecrîd sanatı vardır.

لَا تَكُونَ - يَكُونَ kelimeleri arasında tıbâk-ı selb, cinâs ve  reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.

الدّ۪ينُ ‘deki marifelik, cins içindir. (Âşûr)

Aslolan fitne değil, adalet, sulh ve emniyetin sağlanmasıdır.

فَتَنَ  kelimesinin lügat manası sağlam olanının çürüğünden ayrılması için altının ateşe sokulmasıdır. Bu sözcük insanın ateşe sokulması anlamında da kullanılmıştır. Araplar bu kelimeyi kimi zaman azabın kaynaklandığı şey olarak kimi zaman da deneme/sınama manasında kullanır.  فِتْنَة  sözcüğü belâ sözcüğü gibi kabul edilmiştir. Çünkü her ikisi de insana erişen sıkıntı/darlık anlamında kullanılırlar. Fakat nadiren dirlik genişliği/bolluk manasını da ifade eder. Fitne hem Allah’dan hem de kullardan sâdır olan fiillerdendir. Bela, musibet, öldürme, azap etme ve benzeri hoşa gitmeyen fiiller gibi.. Bu tür fiiller Allah’dan sâdır olduklarında bir hikmete dayanırlar. İnsandan kaynaklandıklarında ise bunun zıddı olur. Bu sebeple Yüce Allah insanı her yere fitne düşürmekle yermiştir. Ahfeş’e göre Kalem suresi 6. ayette geçen  مَفْتُون  kelimesi fitne manasındadır. (Müfredat) Kuran’ı Kerim’de türevleriyle birlikte 60 ayette geçmiştir. (Mucemul Müfehres) Türkçede kullanılan şekilleri fitne, fettan ve meftundur. (Kuranı Anlayarak Okuma Rehberi)

Ayette geçen ”onlar" kelimesinden kasıt, müşriklerdir,  فِتْنَةٌ [fitne] ‘den kasıt da Allah'a ortak koşmaktır. Yeryüzünde şirk kalmayıncaya kadar ve bâtıl dinlerin hepsi ortadan kalkıncaya, bâtıl dinlere inanan kimseler topyekün helak edilinceye veya öldürülme korkusuyla şirkten dönünceye kadar müşriklerle savaşın! (Ruhul Beyân) 

 فَاِنِ انْتَهَوْا

فَ  istînâfiyyedir. Şart üslubunda gelmiş cümlede îcâz-ı hazif sanatı vardır. Şartın cevabı mahzuftur. Müspet mazi fiil sıygasında faide-i haber ibtidaî kelam olan  انْتَهَوْا cümlesi şarttır. 

Şartın cevabının takdiri  جازاهم الله [Allah onları mükafatlandırır.] olabilir.

Şart ve mahzuf cevap cümlelerinden oluşan terkip şart üslubunda, faide-i haber ibtidaî kelamdır.

Cümlede cevabın mahzuf olması, farklı yönlerden düşünmeyi gerektirdiği, ayrıca dinleyici ve okuyucuyu düşünce ve hayal ufkuna yönlendirdiği için mubâlağa içermektedir. Îcâz metoduyla cümle daha yoğun anlamlar yüklenmiştir. (Hasan Uçar, Kur’an-ı Kerîm’deki Anlamsal Bedî‘ Sanatları Doktora Tezi)

Şartın cevabının اعْلَمُوا  ile başlaması, bu haberin önemine ve gerçekleşeceğine dikkat çekmek içindir. (Âşûr)

 فَاِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ

فَ , taliliyedir.  اِنَّ  ile tekid edilmiş isim cümlesi, faide-i haber inkâri kelamdır.

Mecrur mahaldeki müşterek ism-i mevsûl  بَص۪يرٌ ,  مَا ‘a müteallıktır. Sılası  يَعْمَلُونَ  , muzari fiil sıygasında gelerek hudusa, istimrara, teceddüt ve tecessüme işaret etmiştir. 

Cümlede car mecrur önemine binaen amili olan habere takdim edilmiştir.

Ayette mütekellim Allah Teâlâ olduğu halde  اللّٰهِ  isminin zikredilmesi tecrîd sanatıdır.

Müsnedin ileyhin bütün esma-i hüsnaya ve kemâl sıfatlara şamil olan lafza-i celâlle  marife olması telezzüz, teberrük ve haşyet duyguları uyandırmak içindir.

Allah lafzının tekrarında ıtnâb ve reddü’l-acüz ale’s-sadr sanatları vardır.